«Να `τανε το 21 να `ρθει μια στιγμή» (της Ιωάννας Μπερτσιμά)

Γράφει η Ιωάννα Μπερτσιμά...

Να πολεμάω τις μέρες στα κάστρα
και το σπαθί μου να πιάνει φωτιά
και να κρατάω τις νύχτες με τ’ άστρα
μιαομορφούλααγκαλιά

Μου ξανάρχονται ένα έναχρόνια δοξασμένα
να `τανε το 21 να `ρθει μια βραδιά

Ακόμη και σήμερα, το πολύ γνωστό τραγούδι «Να `τανε το 21» ακούγεται στις σχολικές γιορτές και εθνικές επετείους. Τους στίχους έγραψε η Σώτια Τσώτου, το 1969, λίγο πριν την επέτειο των 150 χρόνων από την ελληνική επανάσταση του 1821, και επένδυσε μουσικά ο Σταύρος Κουγιουμτζής. Κυκλοφόρησε την περίοδο της δικτατορίας, εξασφαλίζοντας την έγκριση των Συνταγματαρχών, καθώς θεωρήθηκε, λόγω του τίτλου του, ένα τραγούδι χουντικό. Με το τραγούδι αυτό, που έγινε πολύ μεγάλη επιτυχία, ξεκίνησε την καριέρα του ο πρωτοεμφανιζόμενος τότε Γιώργος Νταλάρας. Ωστόσο, έπειτα από παρέμβαση του Τουρκικού Προξενείου της Αθήνας αντικαταστάθηκε η λέξη “Τουρκοπούλα” από τη λέξη “ομορφούλα’, προς αποφυγή διπλωματικού επεισοδίου. Το τραγούδι παραμένει διαχρονικό, συμβολίζει τους αγώνες του Ελληνικού λαού, όλων των εποχών, που κατορθώνει να ξεπερνά τις δυσκολίες και τα εμπόδια, να ελευθερώνεται από κάθε είδους ζυγούς και να επιβιώνει.

Κάθε χρόνο, η επέτειος της ελληνικής επανάστασης του 1821 γιορτάζεται με ποικίλους τρόπους (ομιλίες, εκδηλώσεις, αφιερώματα, παρελάσεις) από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, συλλογικότητες ή πρόσωπα, και ο εορτασμός αυτός αποτελεί θερμοκήπιο ανάπτυξης διαφορετικών προσεγγίσεων, σκέψεων και συναισθημάτων.

Η ελληνική επανάσταση του 1821 είναι ένα σπουδαίο ιστορικό γεγονός, βαθιά ελληνικό, με διεθνείς διαστάσεις. Το μοναδικό παράδειγμα επανάστασης με επιτυχή έκβαση, σε όλη την περίοδο της Παλινόρθωσης (1815-1830), που κινητοποίησε πολλές και διαφορετικές δυνάμεις του ελληνισμού, τον εμπορικό και πνευματικό κόσμο, τη διασπορά, τους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αναδιαμόρφωσε τις γεωπολιτικές ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο και οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου ανεξάρτητου εθνικού κράτους στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Όπως αναφέρει ο ιστορικός Ρόντρικ Μπίτον, πιθανότατα, ήταν πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία που τόσο πολλοί άνθρωποι από τόσο πολλές διαφορετικές χώρες και κοινωνικά στρώματα άφησαν το σπίτι τους για να πολεμήσουν στον πόλεμο κάποιου άλλου, χωρίς να τους αναγκάζει κανένας να το πράξουν.

Ένα σπουδαίο ιστορικό γεγονός, με μύθους και πολλές διαφορετικές αναγνώσεις, από λογοτέχνες, πολιτικούς, ιστορικούς και άλλους επιστήμονες, ανά τον κόσμο. Ερευνώνται και φωτίζονται γνωστές και άγνωστες πτυχές, όπως για παράδειγμα, γιατί ονομάστηκε εξαρχής επανάσταση και όχι απελευθερωτικός αγώνας ή πόλεμος, ποιος ήταν ο χαρακτήρας της επανάστασης και πότε αυτή ξεκίνησε πραγματικά. Επίσης, ποιος ήταν ο ρόλος της εκκλησίας και του κλήρου καθώς και εάν υπήρξε ή όχι το κρυφό σχολειό. Ποια ήταν η συμβολή των γυναικών, ο ρόλος των μεγάλων δυνάμεων και η επίδραση του κινήματος του φιλελληνισμού;

Οι εξεγερθέντες δεν ήταν όλοι μέλη της ίδιας εθνότητας π.χ. Έλληνες, αλλά και των άλλων εθνοτήτων που κατοικούσαν στη γεωγραφική περιοχή της Ελλάδας και παρόλο που δεν επρόκειτο για εξέγερση μέρους του λαού μιας συγκεκριμένης εθνότητας εναντίον μέρους του ίδιου λαού της ίδιας εθνότητας, όπως συνέβη στην περίπτωση της Γαλλικής ή Οκτωβριανής Επανάστασης, επικράτησε, από την αρχή, ο όρος «επανάσταση», με εθνικό περιεχόμενο, και όχι ο όρος «απελευθερωτικός αγώνας» ή «πόλεμος της ανεξαρτησίας».

Ξέσπασε σε μία περίοδο που η Ιερά Συμμαχία είχε απλώσει το πέπλο της παλινόρθωσης πάνω στην Ευρώπη και έπνιγε κάθε εξέγερση ή επανάσταση που θα μπορούσε να οδηγήσει στην κατάρρευση των παλιών καθεστώτων. Αποτελεί έναν κρίκο στον κύκλο των φιλελεύθερων εθνικών επαναστάσεων που ξεκίνησε με την Αμερικανική Επανάσταση του 1776, κορυφώθηκε με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και εξαπλώθηκε σε όλη την Αμερική και την Ευρώπη στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα.

Ξεκίνησε στις 22 Φεβρουαρίου 1821 από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και στις 21 Μαρτίου στην Πάτρα υψώθηκε η σημαία της επανάστασης από τον τοπικό οπλαρχηγό Παναγιώτη Καρατζά. Επίσημα, ο εορτασμός της επανάστασης «εις το διηνεκές» καθιερώθηκε την 25η Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, με βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, το 1838. Όπως αναφέρεται στο συγκεκριμένο ιστορικό κείμενο του αριθμ. 980/1938 διατάγματος:«Επί τη προτάσει της Ημετέρας επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως Γραμματείας, θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ' εαυτήν εις πάντα Έλληνα, διό την εν αυτή τελουμένην εορτήν του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος, διό την κατ' αυτήν έναρξιν του υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Έθνους, καθιερούμεν την ημέραν ταύτην εις το διηνεκές ως ημέραν Εθνικής Εορτής και διατάττομεν την διαληφθεισαν Γραμματείαν να δημοσίευση και ενεργήση το παρόν Διάταγμα »

Η ελληνική επανάσταση συγκεντρώνει ιδιαίτερα εθνικά, κοινωνικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά και προτάσσει πρωτοποριακά διακυβεύματα, εθνική ενοποίηση, εθνική συνείδηση, εθνική ταυτότητα. Όπως αναφέρεται στην επαναστατική προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη, στις 24 Φεβρουαρίου του 1821, «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδας» αλλά και σε άλλες επαναστατικές διακηρύξεις, είχε εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα, ήταν ο αγώνας για την ανεξαρτησία και την πολιτική ύπαρξη του έθνους. Αναγνωρίζεται ο φιλελεύθερος, ριζοσπαστικός και θρησκευτικός της χαρακτήρας. Στο Σύνταγμα της Επιδαύρου, το πρώτο που ψηφίσθηκε πριν ακόμη δημιουργηθεί το κράτος, υπάρχουν αναφορές στις φιλελεύθερες ιδέες της προσωπικής ελευθερίας, των ατομικών δικαιωμάτων, της κατάργησης της δουλείας και της θρησκευτικής ελευθερίας. Καθώς και αναφορές στην ορθόδοξη πίστη που αποτέλεσε τον συνδετικό κρίκο εκείνη την περίοδο «... Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικράτειας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν εισίν Έλληνες».

Η χριστιανική ορθόδοξη πίστη λειτούργησε ως εστία διασφαλίζοντας πρωτίστως την ενότητα και τη συνέχεια. Η εκκλησία διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο, κατά τη διάρκεια της επανάστασης και πριν από αυτή, καθώς στους κόλπους της καλλιεργούνταν η εθνική συνείδηση, η πίστη, η παράδοση, αξίες που οδήγησαν στον αγώνα για την ανεξαρτησία. Μεγάλο μέρος του κατώτερου κλήρου συμμετείχε ενεργά στην επανάσταση και θυσιάστηκε, εν αντιθέσει με τον ανώτερο κλήρο, ο οποίος, όπως υποστηρίζεται από πολλούς ιστορικούς, ανέπτυξε αντιεπαναστατική δραστηριότητα, καθώς μεταξύ των καθηκόντων του ήταν η διατήρηση της ευταξίας στους υπ’ ευθύνη του πληθυσμούς. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αναγνωρισμένος θεσμός από την οθωμανική αυτοκρατορία, στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, που λογοδοτούσε στον Σουλτάνο, καταδίκαζε κάθε απελευθερωτική ιδέα ή κίνηση, επιστρατεύοντας σε αρκετές περιπτώσεις το εργαλείο του αφορισμού.

«Κρυφό σχολειό», ιστορική πραγματικότητα ή μύθος; Οι ιστορικοί διχάζονται. Από τη μία πλευρά υποστηρίζεται ότι το κρυφό σχολειό αποτελεί ένα ιστορικό γεγονός σπουδαίου συμβολισμού, των δυσκολιών και διώξεων της παιδείας των χριστιανών, στη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Η άλλη πλευρά υποστηρίζει ότι δεν υπήρχε λόγος ύπαρξης του κρυφού σχολειού, τουλάχιστον με τη μορφή που έχει διαδοθεί, διότι δεν προκύπτει, από επίσημα στοιχεία, απαγόρευση της εκπαίδευσης των χριστιανών από την οθωμανική αυτοκρατορία. Η εκπαίδευση των υπόδουλων Ελλήνων, που ήταν ευθύνη της εκκλησίας, κατά τη μακρά περίοδο της τουρκοκρατίας, ανάλογα την περιοχή και τη βούληση του τοπικού αξιωματούχου της οθωμανικής εξουσίας, παρουσιάζει διακυμάνσεις. Η κατάργηση του παιδομαζώματος, η άνθηση του εμπορίου, η μεγάλη διάδοση των ελληνικών βιβλίων, που τυπώνονταν στο εξωτερικό και η οικονομική βοήθεια των εθνικών ευεργετών, ήταν παράγοντες που επέτρεψαν την ίδρυση πολλών σχολείων, σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, και την εμφάνιση των διδασκάλων του Γένους, που συνέβαλαν στην πνευματική αναγέννηση του ελληνισμού. Ο όρος «κρυφό σχολειό» εμφανίσθηκε τον 19ο αιώνα ως δηλωτικός της διδασκαλίας των μοναχών ή κληρικών στα ελληνόπουλα σε μοναστήρια ή ναούς. Στη διάδοση του όρου αυτού συνέβαλε και ο ομώνυμος πίνακας του Νικολάου Γύζη, όπου ο διάσημος ζωγράφος μεταφέρει την προσπάθεια των Ελλήνων να μορφωθούν, να αντλήσουν δύναμη, από τα επιτεύγματα των προγόνων τους, για αγώνα μέχρι την ελευθερία τους, σωματική και πνευματική.

Οι γυναίκες παρά τη δεινή τους θέση, κατά την τουρκοκρατία, οι οποίες περιορίζονταν κυρίως στην οικογένεια και τις αγροτικές εργασίες, αγωνίστηκαν με κάθε τρόπο για την ελευθερία, είτε εμψυχώνοντας τους άντρες είτε συμμετέχοντας και οι ίδιες στις πολεμικές επιχειρήσεις, επιλέγοντας το θάνατο από την αιχμαλωσία και ατίμωση του εχθρού. Η συμβολή τους στην επανάσταση υπήρξε πολύ καθοριστική και η σφραγίδα τους ανεξίτηλη (οι Σουλιώτισσες με το χορό του Ζαλόγγου, οι γυναίκες του Μεσολογγίου, που θυσιάστηκαν μαζί με τους άντρες πολεμιστές στην απόφαση για ηρωική έξοδο, οι γυναίκες της Χίου, που διάλεξαν να πεθάνουν από την πείνα παρά να σκλαβωθούν, οι γυναίκες της Νάουσας που προτίμησαν να πέσουν με τα παιδιά τους στο ποτάμι της Αράπιτσας παρά να πιαστούν αιχμάλωτες στα χέρια των Τούρκων).

Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων υπήρξε αναμφίβολα πολύ σημαντικός για τη διευθέτηση του ελληνικού ζητήματος. Οι Έλληνες ήταν η πρώτη ομάδα στην Ευρώπη που διεκδίκησε την ανεξαρτησία με βάση την εθνικότητα. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις υπολόγιζαν ότι η ελληνική επανάσταση θα συντριβόταν σε σύντομο χρονικό διάστημα, όπως οι εξεγέρσεις στην Ιταλία, όμως οι προβλέψεις αυτές δεν επαληθεύτηκαν. Οι σημαντικές επιτυχίες των Ελλήνων, η απόλυτη πολιτική βούληση των Ελλήνων για οριστική ρήξη με το Οθωμανικό κράτος και δημιουργία ελεύθερου, ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και κυρίως τα τεράστια εμπορικά, οικονομικά και γεωστρατηγικά συμφέροντα που διακυβεύονταν στην ανατολική Μεσόγειο υποχρέωσαν πρώτα την Αγγλία και μετά τη Γαλλία να αναθεωρήσουν και να αναπροσαρμόσουν την εξωτερική τους πολιτική απέναντι στον ελληνικό αγώνα.

Ταυτόχρονα, σημαντική υπήρξε και η συνδρομή των χιλιάδων φιλελλήνων που πίεσαν τις κυβερνήσεις τους να υποστηρίξουν τους επαναστατημένους Έλληνες. Οι θυσίες των εξεγερμένων και ο ηρωισμός τους προκάλεσαν την αλληλεγγύη και κινητοποίηση, σε σημείο που αρκετοί φιλέλληνες, από τον πρώτο χρόνο της επανάστασης, συμμετείχαν ενεργά στις επιχειρήσεις και έδωσαν την ζωή τους (Μάχη του Πέτα). Όμως, το σημαντικότερο όλων ήταν ότι το κίνημα του φιλελληνισμού που αναπτύχθηκε διεθνοποίησε το ελληνικό ζήτημα.

Η ελληνική επανάσταση του 1821 είναι η πρώτη επιτυχημένη επανάσταση του 19ου αιώνα. Ένα σημαντικό γεγονός που σφράγισε τη νεότερη ιστορία, άλλαξε το status quo στην Ανατολική Μεσόγειο, το δόγμα περί ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αποτέλεσε την αφετηρία της δημιουργίας του έθνους-κράτους.

Όπως γράφει χαρακτηριστικά, για την επανάσταση του 1821, ο λογοτέχνης Γιάννης Σκαρίμπας «...Το είπα και το ξαναλέω: Το 21 δεν ήταν όμοιο με καμία επανάσταση του κόσμου. Το ότι, παρά τον Μέττερνιχ και το Συνέδριο της Βιέννης, παρά τον Ιμπραήμ και τον Ιγνάτιο, παρά τον Κοραή και το Βρυώνη, παρά την αντίδραση του Ιερατείου και των Προκρίτων, μπόρεσε και να εκραγεί και να σταθεί, αυτό δεν ήταν θαύμα – γιατί το θαύμα είναι μια παραβίαση της φυσικής διαδικασίας της ύλης (πράγματα της δικαιοδοσίας των Αγίων μας). Το 21, ήταν μια Εθνικο-Κοινωνική επανάσταση, η πρώτη και η τελευταία της Ιστορίας».