«Η έννοια του αισθητικά ωραίου» (του Γιάννη Γουργιώτη)

Γράφει ο Γιάννης Γουργιώτης.

Στις εμπειρικές επιστήμες ανήκει κατ’εξοχήν η Αισθητική, της οποίας αντικείμενο είναι η έρευνα του Καλού. Τα αντικείμενα της Αισθητικής είναι προσιτά στην εποπτεία, όχι όμως και στη νόηση, τα αντικείμενα της οποίας αναφέρονται στη Λογική. Τα πρώτα συνδέονται με την έννοια της αισθητικής εμπειρίας, δηλαδή τα αισθητά πράγματα, που με την παρουσία τους γίνονται αντικείμενο των αισθήσεων.

Εκτός των αισθητών πραγμάτων, στη έννοια της αισθητικής εμπειρίας υπάγονται και οι παραστάσεις. Αυτές πηγάζουν από την αισθητηριακή αντίληψη, αναφέρονται δε σε απόντα πράγματα.

Αισθητική Εμπειρία στη φιλοσοφική γλώσσα είναι η γενική Επιστήμη του Καλού και της Τέχνης, σε αντίθεση προς την αφηρημένη σκέψη, που στηρίζεται σε λογικά συμπεράσματα. Πολλοί είναι οι ερευνητές φιλόσοφοι, αρχαίοι και νεώτεροι, που ασχολήθηκαν με το ζήτημα της αισθητικής εμπειρίας. Σε αυτούς ανήκουν, κυρίως οι Άγγλοι εμπειριστές Λοκ, Χομπς, Χιουμ κ. α, αντίπαλοι του δογματισμού της σχολαστικής διαλεκτικής, οι οποίοι θεμελίωσαν τη θεωρία τους πάνω στην αντίληψη των ίδιων των πραγμάτων. Για τη δική τους αντίληψη η επιστημονική γνώση στηρίζεται πάνω στην παρατήρηση και στο πείραμα. Η γνώση όμως αυτή, λένε οι ορθολογιστές, δεν έχει υποστεί τον επιστημονικό έλεγχο, οπότε το κύρος της είναι αμφισβητήσιμο.

Η αισθητική είναι μια ιδιαίτερη σχέση της ψυχής προς τον κόσμο. «Είναι η κίνηση του πνεύματός μας προς τη διεύθυνση μιας ορισμένης αξίας των πραγμάτων», γράφει ο Γερμανός BAUMGARTEN, που ασχολήθηκε ειδικά με το θέμα της Αισθητικής.

‘Εχει εισέλθει ως θεωρητικός προβληματισμός, αν το ωραίο συνδέεται με άλλες αξίες, όπως η χρησιμότητα, η ωφέλεια ενός πράγματος κλπ. Πολλοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι το ωραίο ή η ομορφιά ενός πράγματος είναι άσχετη με την ωφέλειά του, είναι μια αξία διαφορετική από τη χρησιμότητά του. Υπάρχουν και οι αντίθετες απόψεις, ότι δηλαδή το ωφέλιμο είναι ένας βαθμός του ωραίου.

Σύμφωνα με το Σωκράτη, υπάρχει σύμπτωση του «καλού» με το «αγαθόν». Και νεώτεροι συγγραφείς συμφωνούν με τη θέση αυτή. Βέβαια, ένα ορισμένο αντικείμενο μπορεί να είναι και ωραίο και ωφέλιμο. Αυτά τα δύο όμως είναι διαφορετικές αξίες.

Ολική ή μερική αποδοχή του ωραίου .Εμπόδια για την απόλαυση της ομορφιάς.

Τα κύρια μέσα εισόδου της αισθητικής λειτουργίας στην ψυχή μας είναι το μάτι και το αφτί, με ιδιαίτερη ευαισθησία στις διαφορές χρωμάτων και ήχων , που λειτουργούν για τη συντήρηση του οργανισμού, αλλά και για την πνευματική μας ευχαρίστηση. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις στις οποίες συμβαίνει μια αδιάφορη προσπέλαση, ένα είδος αναστολής της αισθητικής λειτουργίας. Είναι περιπτώσεις που το πνεύμα κάποιου και ο ψυχισμός του έλκονται από το θεωρητικό διαφέρον για ένα πνευματικό ζήτημα, στο οποίο υπονοείται η γνώση, ερευνητικό στοιχείο αυτή, που στοχεύει στην αναζήτηση της αλήθειας, πράγμα που σημαίνει τη δέσμευση της ψυχής, μη αφήνοντάς την να λειτουργήσει αισθητικά και να χαρεί τις ομορφιές που την περιβάλλουν.

Είναι δυνατόν, επίσης, μια ψυχική δυσφορία να προκαλέσει μια ανεπιθύμητη λειτουργία, που διαταράσσει την ευεξία του ατόμου, προκαλώντας του μια ουδέτερη αισθητική στάση απέναντι στο ωραίο. Λένε, επίσης,άλλοι, ότι ένα αντικείμενο είναι ωραίο, γιατί ομορφιά είναι η ίδια η ατομική του υπόσταση.

Τονίστηκε πιο πάνω ότι κάθε αντικείμενο έχει τη δική του ατομική αξία, την ατομική του ομορφιά. Από τους ερευνητές της αισθητικής εμπειρίας, διατυπώθηκαν μερικά συμπεράσματα, όπως:

- η αντίληψη του ατομικού μάς δίνει την αισθητική χαρά ή πιο συγκεκριμένα, από τη σχέση ενός ορισμένου «εγώ» προς ένα ορισμένο πράγμα, ήτοι μιας ατομικότητας προς κάτι ατομικό, γεννιέται ένα συναίσθημα: αρέσκεια ή τέρψη που χαρίζει στην ψυχή το ωραίο.

-η αντίληψη της ατομικότητας ενός αντικειμένου από ένα «εγώ» ατομικό, γεννά την αισθητική ευχαρίστηση.

-το «καλό» ως αξία πρέπει να το θεωρήσουμε ότι περιέχεται στα πλαίσια της συνειδησιακής μας ζωής, συνάρτηση της αισθητικής εμπειρίας.

- η αισθητική συγκίνηση είναι υπεράνω ενός απλού και ακατέργαστου αισθήματος, είναι το σύνολο της συνείδησης που απηχεί διάνοια και βούληση.

Το ωραίο στη Φύση και στην Τέχνη.

Το ωραίο ή ομορφιά υπάρχει παντού τριγύρω μας, εν αφθονία στη Φύση, παρέχοντας αισθητική απόλαυση στον ψυχικό μας κόσμο. Αυτό το αίσθημα της ομορφιάς, προικισμένοι καλλιτέχνες, ιδίως αυτοί της εικαστικής Τέχνης (γλυπτικής και ζωγραφικής), θέλησαν ανέκαθεν να το αναπαραστήσουν στα έργα της τέχνης τους, πολλά από τα οποία αποτελούσαν ομοίωμα της φυσικής τους ομορφιάς. Η Φύση και η Ζωή είναι οι πηγές έμπνευσης των δημιουργημάτων τους, τα οποία συναγωνίζονται τα φυσικά πρότυπα. Μένοντας σε μια διαδικασία σύγκρισης ενός φυσικού αντικειμένου και της αναπαράστσής του ( γλυπτική ή ζωγραφική), προκύπτει το ερώτημα: Η Φύση ή η Τέχνη παράγει το λαμπρότερο αντικείμενο του ωραίου; Γύρω από το ερώτημα αυτό έχουν εκφρασθεί πολλές απόψεις, οι μεν προκρίνουν το μοντέλο της Τέχνης, οι δε το ωραίο στη Φύση.

Για την επικρατούσα αντίληψη η Τέχνη θα είναι πάντα υποδεέστερη από την ομορφιά της Φύσης. Το αισθητικά αξιόλογο φυσικό αντικείμενο είναι ασύγκριτα υπέρτερο από την οποιαδήποτε καλλιτεχνική αναπαράστασή του. Η θέση αυτή ενισχύεται από την πίστη ότι η Φύση, ως έργο θεϊκό, είναι πάντα ανώτερη και από το τελειότερο καλλιτέχνημα, διότι τούτο κατασκευάζεται από ανθρώπινα χέρια. «Η απόσταση που χωρίζει το Θεό από τον άνθρωπο, χωρίζει και τη Φύση από την Τέχνη» , κατά την άποψη του Σπινόζα και άλλων ιδεαλιστών φιλοσόφων (Κάντιο, Μπέρκλει κλπ).

Η ζωή, ως πηγή έμπνευσης της γνήσιας ομορφιάς των πραγμάτων, στην εποχή μας πήρε τη μορφή μιας θολής εικόνας, πράγμα που σημαίνει ότι η αισθητική ομορφιά των αντικειμένων έχει παύσει να διεγείρει τα βαθύτερα ψυχικά συναισθήματα που εξευγενίζουν την ανθρώπινη υπόσταση. Αντί αυτού, δυστυχώς, υπάρχουν αναρίθμητες αιτίες που αμβλύνουν το ενδιαφέρον για την αισθητική απόλαυση του ωραίου- όπως αυτό εμφανίζεται ως υπέρτατη αξία- αρνητικές αιτίες που τραυματίζουν τον ψυχισμό μας, γιατί τον αποκλείουν βάναυσα από τη γνήσια αισθητική απόλαυση των αληθινών αισθημάτων, οδηγώντας τον προς τον κυκεώνα των ψευδαισθήσεων.

Γιάννης Γουργιώτης