Αξιοσύνη και Αξιοκρατία: Μια αναγκαία συνύπαρξη (της Ιωάννας Μπερτσιμά)

Οι αδυναμίες και παθογένειες του ελληνικού διοικητικού συστήματος όσον αφορά στον τρόπο οργάνωσης, συγκρότησης και λειτουργίας του και ειδικότερα η απουσία στρατηγικού προγραμματισμού, η πολυνομία, η έλλειψη συντονισμού και συνεργασίας μεταξύ των φορέων σχεδιασμού και υλοποίησης πολιτικών, η υστέρηση σε θέματα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, η μη ορθολογική διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, συνεχίζουν και παραμένουν χρόνια ζητήματα προς επίλυση, παρά τις όποιες προσπάθειες αντιμετώπισής τους.

Οι νέες ανάγκες που δημιουργούνται και οι συνεχείς προκλήσεις που καλείται το κράτος να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί, απαιτούν μια δημόσια διοίκηση που θα θεμελιώνεται στις συνταγματικές αρχές της αξιοκρατίας και της αποτελεσματικότητας.

Η δημόσια διοίκηση αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του σύγχρονου κράτους για την εφαρμογή στρατηγικής οικονομικής ανάπτυξης, ευημερίας των πολιτών και προγραμμάτων για τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και ως θεσμός διασφαλίζει τη συνέχεια της λειτουργίας του κράτους σε περιόδους μεταβατικές κατά την εναλλαγή της πολιτικής εξουσίας. Οι δημόσιοι υπάλληλοι ως εφαρμοστές των αποφάσεων των εκλεγμένων αντιπροσώπων του λαού θα πρέπει να λειτουργούν ως ένα ιδιαίτερο ουδέτερο σώμα, επιδεικνύοντας υψηλά πρότυπα επαγγελματισμού και ηθικής.

Η δημόσια διοίκηση είναι χώρος και πεδίο νομιμότητας και αξιοκρατίας, σύμφωνα με τον καθηγητή Αντώνη Μακρυδημήτρη, ο οποίος προσδιόρισε το  «ακεσώδυνο» (βυζαντινός όρος) ως εξής: αξιοκρατία, υπευθυνότητα, επαγγελματισμός, σε  κάθε άλλη περίπτωση, οι παθογένειες θα ανακυκλώνονται.

Η αξιοκρατία, εκτός από κοινωνικό αίτημα, πολιτικό σύνθημα, συνήθως προεκλογικό, μνημονιακή απαίτηση, αποτελεί και συνταγματικό δικαίωμα. Ως αρχή, κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα, το οποίο καλεί τη διοίκηση να λειτουργεί αξιοκρατικά όταν στελεχώνει τον δημόσιο τομέα. Τα Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου (1822, 1823, 1827) προέβλεπαν την αξιοκρατική επιλογή του προσωπικού των δημοσίων υπηρεσιών ορίζοντας για τους δημοσίους λειτουργούς ότι «Δοτήρ δε τούτων μόνη η αξιότης εκάστου». Μετά την αναθεώρηση του 2001, το Σύνταγμα όρισε ότι «η πρόσληψη υπαλλήλων στο Δημόσιο και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα γίνεται είτε με διαγωνισμό είτε με επιλογή σύμφωνα με προκαθορισμένα και αντικειμενικά κριτήρια και υπάγεται στον έλεγχο ανεξάρτητης αρχής».

Η αξιοσύνη και η αξιοκρατία είναι δύο έννοιες συναφείς, αλλά στην πραγματικότητα έχουν διαφορετικό περιεχόμενο. Στο πλαίσιο της δημόσιας διοίκησης, αποτελούν δύο θεμελιώδεις αρχές που διασφαλίζουν τη λειτουργία της με δικαιοσύνη και πνεύμα μεσότητας προς αποφυγή φαινομένων κατάχρησης, υπερβολής και διαφθοράς. Αποτελούν θεμέλια για την αποτελεσματική, διαφανή και δίκαιη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης.

Η αξιοσύνη εστιάζει περισσότερο στις προσωπικές ιδιότητες και αξίες ενός ατόμου, δηλαδή αναφέρεται στην ιδιότητα ενός ατόμου να είναι άξιο σεβασμού και εκτίμησης λόγω των ηθικών του αρχών, των ικανοτήτων και των επιτευγμάτων του. Η αξιοσύνη δε ενός δημοσίου υπαλλήλου συνδέεται με την αφοσίωσή του στο δημόσιο συμφέρον, την ηθική του συμπεριφορά και την αποτελεσματικότητα στην εργασία του. Η αξιοσύνη αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζεται η αξιοκρατία.

Η αξιοκρατία ως θεμελιώδης συνταγματική αρχή, ως έκφανση της αρχής της ισότητας και της δημοκρατικής αρχής, επιβάλλεται να διέπει όλες τις διαδικασίες που σχετίζονται με τους ανθρώπινους πόρους της δημόσιας διοίκησης (προσλήψεις, αξιολόγηση, προαγωγές).

Η αξιοκρατία, ως αρχή που υποστηρίζει την επιλογή και την προώθηση ατόμων με βάση τις ικανότητές τους, έχει απασχολήσει στοχαστές, πολιτικούς, επιστήμονες, για αιώνες.

Ο Αριστοτέλης, ο πατέρας της φιλοσοφίας, αναγνωρίζεται ως ένας από τους πρώτους στοχαστές που ασχολήθηκαν με την έννοια της αξιοκρατίας, όχι με τη σημερινή έννοια του όρου, αλλά οι ιδέες του σχετικά με την αριστεία, την αρετή και την καταλληλότητα για άσκηση εξουσίας αποτελούν το θεμέλιο της σύγχρονης αντίληψης της αξιοκρατίας.

Ο Μοντεσκιέ συνέδεσε άρρηκτα τη διάκριση των εξουσιών με την αξιοκρατία, υποστηρίζοντας ότι μόνο σε ένα σύστημα όπου οι εξουσίες είναι ισορροπημένες και οι διαδικασίες είναι διαφανείς, μπορούν να αναδειχθούν οι πιο ικανοί πολίτες. Οι ιδέες του Μοντεσκιέ έχουν επηρεάσει βαθιά την πολιτική σκέψη και έχουν ενσωματωθεί στα συντάγματα πολλών χωρών.

Ο διακεκριμένος φιλόσοφος του Χάρβαρντ Μάικλ Σαντέλ έχει ασκήσει έντονη κριτική στην έννοια της αξιοκρατίας, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Υποστηρίζει ότι η υπερβολική έμφαση στις ικανότητες και τα προσόντα, που χαρακτηρίζει την αξιοκρατία, μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές κοινωνικές ανισότητες και να υπονομεύσει την αλληλεγγύη. Προτείνει μια πιο ολιστική προσέγγιση, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τόσο τις ικανότητες όσο και τις ευκαιρίες που έχει κάθε άτομο. Σε συνέντευξή του έχει υποστηρίξει ότι: «Η αξιοκρατία μπορεί να γίνει κατανοητή ως εναλλακτική λύση στη φεουδαρχική αριστοκρατία, τα κληρονομικά προνόμια, τον νεποτισμό και τη διαφθορά στην κατανομή αξιωμάτων και κοινωνικών θέσεων. Σε αυτή την περίπτωση η αξιοκρατία είναι λυτρωτική και μοιάζει καλή φίλη της ισότητας. Όμως σήμερα η αξιοκρατία δικαιολογεί την ανισότητα».

Ο καθηγητής Δημοσίου Δικαίου Απόστολος Πατατόλιας, επισημαίνει ότι το αξιοκρατικό ιδεώδες γνωρίζει τις τελευταίες δεκαετίες μια συστηματική αμφισβήτηση που αντανακλά ένα συνολικότερο πρόβλημα νομιμοποίησης του συστήματος κατανομής των θέσεων και των πόρων στις σύγχρονες δημοκρατίες.

Η αξιοκρατία αποτελεί τον πυρήνα μιας υγιούς δημοκρατίας. Η εφαρμογή της, παρά τις συνταγματικές διατάξεις, αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις. Η προσπάθεια ενίσχυσης της αξιοκρατίας στη χώρα μας απαιτεί  ενίσχυση των θεσμικών μηχανισμών, εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση και αλλαγή νοοτροπίας. Με κάθε βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, πλησιάζουμε σε μια κοινωνία όπου οι πολίτες θα έχουν εμπιστοσύνη στις δημόσιες υπηρεσίες και όπου οι ικανότητες θα είναι ο οδηγός για την πρόοδο.

Ιωάννα Μπερτσιμά

Πολιτική-Διοικητική Επιστήμονας

MSc Δημόσια Διοίκηση – Αυτοδιοίκηση

• Παπατόλιας, Απόστολος Ι., (2019). Η αξιοκρατία ως αρχή και ως δικαίωμα, Εκδόσεις Παπαζήση.
  Μακρυδημήτρης, Α. & Μιχαλόπουλος, Ν., (2000). Εκθέσεις Εμπειρογνωμόνων για τη Δημόσια  Διοίκηση, 1950-1998. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
  Sandel J. Michael, Η τυραννία της αξίας, μτφρ.: Μιχάλης Μητσός, εκδ. Πόλις.
  Αξιοκρατία και προσλήψεις, Απόστολος Ι. Πατατόλιας, Δρ. Δημοσίου Δικαίου, σύμβουλος ΑΣΕΠ
  Διαθέσιμο: https://www.constitutionalism.gr/%CE%B1%CE%BE%CE%B9%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CE%BB%CE%AE%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/