Μήπως το πίσω είναι μπροστά; (του Κώστα Θερμογιάννη)

Είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι ο άνθρωπος δεν είναι ούτε de facto ούτε a priori ελεύθερος, την ελευθερία του την κατακτά και την αποκτά αποκλειστικά και μόνο μέσα στην κοινωνία που έχει ενταχθεί και ζει, η ιστορική εξέλιξη της οποίας είναι άμεση εξάρτηση τής κατά κεφαλήν καλλιέργειας ενός εκάστου εκ των μελών της. Κάθε κοινωνία δε, είναι μια αμιγώς πολιτική οντότητα, η οποία, ιδανικά στη Δημοκρατία, δεν επιθυμεί απλώς αλλά απαιτεί την ενεργή συμμετοχή όλων των πολιτών για την ορθολογική και ανθρωποκεντρική διαμόρφωση του κοινού βίου. Αν κοιτάξει κανείς προς τα πίσω στο χρόνο, θα θυμηθεί πως ο Αριστοτέλης σοφά επισήμανε το γεγονός ότι αληθινή ελευθερία δεν σημαίνει μόνο απουσία ορίων (ελευθερία από…) αλλά κυρίως ικανότητα αυτό-κυβέρνησης (ελευθερία για να…). Κυβέρνησης δηλαδή τού ‘εαυτού’ μας στο πλαίσιο της κοινωνίας, με τρόπο πρωτογενώς ερωτικό με τον κοινό βίο, τρόπο δηλαδή που απαιτεί από τον πολίτη να βγει από το Εγώ του και να διαθέσει τη δύναμή του, όποια κι αν είναι αυτή, στην επίτευξη του αγαθούς δημόσιου σκοπού. Αυτή η ιδανικά ερωτική σχέση τού πολίτη με την πολιτεία που ζει, η οποία πρέπει πάντοτε να επισυμβαίνει με όρους ουσιαστικής αμοιβαιότητας, αληθούς σεβασμού, ηθικής και αξιοπρέπειας, οδηγεί τελικώς την πολιτική κοινότητα να καταστεί, ως πολιτιστική ανθρώπινη προσπάθεια, «δώρημα θεών»[1].

Στις μέρες μας, η ηθική σύγχυση, ο πολιτικός κατακερματισμός και η κυριαρχούσα κουλτούρα τού νεοφιλελευθερισμού, έχουν ασφυκτικά επιβάλει μια διαφορετική (και παθογενή) λειτουργική λογική στις κοινωνίες, ξένη προς τα ιδανικά τής ελευθερίας. Η υποτέλεια στον κυνισμό τού ατομισμού, ο οποίος έχει πια καταστεί αυτονόητος (αν και είναι εξόχως α- νόητος), και σε όλα όσα αυτός ευαγγελίζεται, έχει εκτοπίσει την οντολογική και καταγωγική αλήθεια από την αντίληψη κι από το προσκήνιο τού κοινού σκοπού και τού κοινού ανθρώπινου βίου, τού θεμελιώδους δηλαδή και ακρογωνιαίου λίθου των κοινωνιών, μεταβάλλοντας τις προτεραιότητες με τις οποίες ο κοινωνικός ιστός οικοδομείται. Οι ανθρώπινες αξίες έχουν στην εποχή μας ξεθωριάσει διαβρώνοντας την εμπιστοσύνη των πολιτών στους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς αλλά και σε ολόκληρο το οικοσύστημα της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Η βουβή, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, δυσφορία των πολιτών για τον εκπεσμό των κοινωνιών στις οποίες ζουν, μπορεί να επαληθευτεί απλώς και μόνο μέσα από την αδυναμία εντοπισμού (ούτε καν δημιουργίας) ενός κοινά αποδεκτού κοινωνικού σκοπού. Από την αδυναμία απάντησης σε ένα απλούστατο ερώτημα: Τι -αντικειμενικά- σημαίνει καλή ζωή στις μέρες μας; Η αριστοτελική ευδαιμονία τής συμμετοχής σε μια ορθά οργανωμένη κοινωνία έχει αντικατασταθεί από την απρόσωπη και διεκπεραιωτική αντίληψη ότι το πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να καταστήσει πια αποδοτικά και ανθρωποκεντρικά ευδόκιμες τις κοινωνίες των πολιτών. Σαν αυτές να παράγουν ένα μηδενικό κοινωνικό άθροισμα υποταγμένες στους ψυχρούς νεοφιλελεύθερους οικονομικούς δείκτες. Σαν ο άνθρωπος να έχει εκπαιδευτεί για να νιώθει πια εν τοις πράγμασι αδύναμος απέναντι στο «πανίσχυρο σύστημα» και στο «κατεστημένο» που αποφασίζει γι’ αυτόν. Σαν να είναι εκ των προτέρων μάταιο να προσπαθήσουν οι πολίτες να τα αλλάξουν όλα…

Η κοινωνία νοσεί. Όχι επειδή δεν έχει νόμους και θεσμούς αλλά γιατί έπαψε από καιρό να καλλιεργεί τον χαρακτήρα των πολιτών της, βυθίζοντάς τους μεθοδικά στην άγνοια των δογμάτων και στην ισχύ τού αδιαφοροποίητου ατομικού (και πρωτόγονου) ενστίκτου. Μεθοδικά και υπολογισμένα, οι πολίτες έχουν αποστασιοποιηθεί από τα ιδανικά τού ορθώς κοινωνείν, αισθάνονται ανίσχυροι, λόγω της ουσιαστικής έλλειψης παιδείας που τεχνηέντως τους έχει επιβληθεί, και γίνονται υποχείρια ενός ηθικού κατακερματισμού μακριά από την ιδανική κοινωνία την οποία ονειρεύονται αλλά δεν μπορούν να δημιουργήσουν. Ίσως όμως η αριστοτελική λαχτάρα ελευθερίας να υπάρχει κάπου μέσα βαθιά μέσα στις κοινωνίες που ζούμε, αν έχουμε τη θέληση και τη δύναμη να την αναζητήσουμε. Ενδεχομένως να αρκεί απλώς να κοιτάξουμε προς τα πίσω για πάμε μπροστά. Ο Αριστοτέλης άλλωστε, μας έχει προειδοποιήσει!

[1] «Η συλλογικότητα (οργανωμένη συνύπαρξη) συνιστά επιφαινόμενο, δεν είναι καταγωγικά δεδομένη, είναι κατορθούμενη – όχι προϊόν της φύσης του ανθρώπου αλλά δώρημα των ‘θεών’, δηλαδή επίτευγμα ελευθερίας από την ανθρώπινη φύση». Χρήστος Γιανναράς – Για το «νόημα» της πολιτικής, σελ. 13 – Εκδόσεις Ίκαρος.