Σεπτεμβριανά 1955: Καταστροφές και βία από τον τουρκικό όχλο κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης

Συγκλονιστικές μαρτυρίες για το πογκρόμ που έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στον Ελληνισμό της Τουρκίας - Πώς ξεκίνησαν τα επεισόδια και πώς η τουρκική κυβέρνηση έκανε τα... στραβά μάτια - Βίντεο και φωτογραφίες

Ο όρος «Σεπτεμβριανά» έχει καθιερωθεί για το πογκρόμ που εξαπέλυσε ο τουρκικός όχλος, υπό την καθοδήγηση της κυβέρνησης Μεντερές, εναντίον της πολυπληθούς και ευημερούσας ελληνικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955.

Αποτέλεσμα του διήμερου οργίου βίας ήταν να ξεκινήσει η σταδιακή συρρικνωση της ελληνικής κοινότητας των 100.000 έως τότε Ελλήνων που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη, φτάνοντας στις μέρες μας μόλις στις 2.000 άτομα.

Τι έγινε όμως και πώς φτάσαμε στην «Νύχτα των Κρυστάλλων» για τους Έλληνες της Πόλης;

33 χρόνια μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, ακόμη κι αν δεν υπήρχαν πλέον συμπατριώτες μας στα μικρασιατικά εδάφη μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, η ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης παρέμενε δημογραφικά ζωηρή και οικονομικά ισχυρή.

Κάποιος έκανε την αρχή και έσπασε την βιτρίνα ενός καταστήματος, και τότε ακολούθησε το χάος. Σπίτια, περιουσίες, εκκλησίες, μοναστήρια και νεκροταφεία που η ιστορία τους χανόταν στα βάθη των αιώνων εκθεμελιώθηκαν. Άνθρωποι, προπηλακίστηκαν, ξυλοκοπήθηκαν, βιάστηκαν, βασανίστηκαν, πέθαναν. Όχι δεν είναι η Νύχτα των Κρυστάλλων για τους Εβραίους της Γερμανίας. Είναι τα Σεπτεμβριανάγια τους Ρωμηούς της Κωνσταντινούπολης.

Μία ψευδής είδηση αφορμή για το πογκρόμ

Περίπου 100.000 Τούρκοι ξεχύθηκαν στους δρόμους και έκαψαν κάθε περιουσία Ελλήνων που βρήκαν στον δρόμο τους, ενώ πολλές ήταν και οι περιουσίες Εβραίων και Αρμενίων που δεν γλύτωσαν από την μανία. Χρειάστηκαν μόλις λίγες ώρες για να μετατρέψουν πολλές συνοικίες της Κωνσταντινούπολης σε κρανίου τόπο.

Η νύχτα 6ης προς 7ης Σεπτεμβρίου είναι για τους Έλληνες της Πόλης ορόσημο καθώς αποτελεί την αρχή του τέλους για την ακμάζουσα ελληνική κοινότητα που μετρούσε παρουσία στο σταυροδρόμι αυτό των δύο ηπείρων, μεγαλύτερη των 2.000 ετών.

Δείτε το βίντεο: ΕΤ1 - Η Μηχανή του Χρόνου - Οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης. Τα Σεπτεμβριανά του 1955

Αφορμή για το μαζικό αυτό κύμα βίας, το οποίο προκάλεσε σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Αμερικανού γερουσιαστή, Χόμερ Κέιπχαρτ, ζημιές άνω των 300.000.000 δολαρίων, ήταν μία είδηση γεμάτη ψεύδη που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Istanbul Ekspres» και φιλοξενούσε μία παραποιημένη φωτογραφία του σπιτιού του Κεμάλ Ατατούρκ στην Θεσσαλονίκη με το ρεπορτάζ να λέει πως Έλληνες τοποθέτησαν εκρηκτικό μηχανισμό ο οποίος προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές.

Ο Τούρκος πρωθυπουργός, Αντνάν Μεντερές και ο υπουργός προεδρίας με ανακοίνωσή τους προσπάθησαν να δικαιολογήσουν τα γεγονότα ως: «αυθόρμητη έκφραση του πατριωτικού αισθήματος που προκλήθηκε από την είδηση επικείμενων εκτελέσεων Τουρκοκυπρίων στις 28 Αυγούστου 1955 και της προκληθείσης ανησυχίας για τους Κυπρίους αδελφούς τους». (1)

Η «αυθόρμητη πατριωτική» αντίδραση των Τούρκων

Η «επίθεση» στο τουρκικό προξενείο στην Θεσσαλονίκη ήταν για τους Τούρκους η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Στην πραγματικότητα η τουρκική κοινωνία «βομβαρδιζόταν» με ανθελληνική προπαγάνδα ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 τόσο από τις εφημερίδες όσο και από την ίδια την κυβέρνηση.

Χαρακτηριστικό του γεγονότος πως τα Μέσα ήταν ο κύριος διαμορφωτής γνώμης στην τουρκική κοινωνία είναι η τουρκική εφημερίδα Χουριέτ. Όπως γράφει ο επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνίας στο ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Ραϋμόνδος Αλβανός, (5) πρωταρχικό ρόλο στην εθνικιστική αυτή έξαρση έπαιξε ο Σεντάτ Σιμαβί, ένας εξισλαμισθής Εβραίος, διευθυντής της Χουριέτ. Επί των ημερών του η τουρκική εφημερίδα χρηματοδοτήθηκε από τους Άγγλους οι οποίοι την προμήθευσαν με τις πιο σύγχρονες τυπογραφικές εγκαταστάσεις της εποχής.

Αρχικά η Χουριέτ έγινε γνωστή χάρις στις αθλητικές ειδήσεις και τα διαστρεβλωμένα νέα. Ωστόσο η ανθελληνική της προπαγάνδα ήταν αυτή που την έκανε να γνωρίσει τεράστια επιτυχία. Τόσο η Ελλάδα όσο και ο Ελληνισμός της Πόλης και της Κύπρου ήταν συνεχώς στο στόχαστρο κάτι που τελικά αποδείχθηκε αρκετά προσοδοφόρο. Χαρακτηριστικό είναι πως από τα 200.000 φύλλα που πωλούσε η εφημερίδα στο ξέσπασμα της κρίσης στην Κύπρο κατά την τουρκική εισβολή στο νησί οι πωλήσεις της είχαν φτάσει τις 650.000. Το πρότυπό της ακολούθησαν φυσικά και οι υπόλοιπες τουρκικές εφημερίδες.

Την ίδια στιγμή και η τουρκική κυβέρνηση χρησιμοποιούσε τα ανθελληνικά αντανακλαστικά της κοινωνίας προκειμένου να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη από τα οικονομικά προβλήματα που εμφάνιζε το τουρκικό κράτος, όπως ο αυξημένος πληθωρισμός, η μείωση των αναπτυξιακών ρυθμών καθώς και η πτώση του βιοτικού επιπέδου. Χαρακτηριστικό της υφεσιακής πορείας της τουρκικής οικονομίας είναι ότι το 1954 ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας έπεσε από το 13% που βρισκόταν την τριετία 1950-53 στο 4% το 1954, ενώ το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο το 1955 έφτασε να είναι οκτώ φορές μεγαλύτερο από ότι ήταν το 1950.

Η ελληνική κοινότητα αποδιοπομπαίος τράγος για το Κυπριακό

Το βράδυ 6-7 Σεπτεμβρίου στην Κωνσταντινούπολη ξεκινά το ανθελληνικό πογκρόμ. Αφορμή θεωρήθηκε μεν η «βομβιστική επίθεση στην γενέθλια οικία του Ατατούρκ» αλλά η προσπάθεια των Ελλήνων για εδραίωση στην Κύπρο ήταν επίσης μία καλή βάση για να μισήσει ο μέσος Τούρκος τους Έλληνες. Χαρακτηριστικό είναι πως οι διαδηλώσεις υποκινήθηκαν και διοργανώθηκαν από την οργάνωση «Η Κύπρος είναι Τουρκική» (Kibris Turktur) (2).

Και φυσικά στο πλαίσιο που διαμορφώθηκε η τουρκική κυβέρνηση δεν είναι άμοιρη ευθυνών. Όπως αναφέρει ο Βρετανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, Μάικλ Στιούαρτ, τα γεγονότα είχαν οργανωθεί από την τουρκική κυβέρνηση με σκοπό να συμπέσουν με το πέρας της τριμερούς διάσκεψης στο Λονδίνο για το Κυπριακό. Ο ίδιος διπλωμάτης παράλληλα αποκαλύπτει κι άλλες πληροφορίες.

1) Ούτε ο τουρκικός στρατός, ούτε και η τουρκική αστυνομία που βρίσκονταν στους δρόμους δεν έκαναν το παραμικρό για να εμποδίσουν τον όχλο από το καταστροφικό του έργο. (3)

2) Ο Χικμέτ Μπιλ, ηγετικό στέλεχος της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι Τουρκική» (Kibris Turktur), είχε συνάντηση και εκτενή συνομιλία με τον πρωθυπουργό Μεντερές στις 5 Σεπτεμβρίου.

Την εμπλοκή της τουρκικής κυβέρνησης στα επεισόδια παραδέχθηκε με την ομιλία του και ο ίδιος ο Τούρκος πρωθυπουργός, Μεντερές στην τουρκική εθνοσυνέλευση όταν πλέον δεν μπορούσε να κατηγορεί άλλο τους κομμουνιστές για τις λεηλασίες. Ο Μεντερές λοιπόν παραδέχθηκε πως ήταν εκ των προτέρων γνώστης των επεισοδίων που θα γίνονταν στην Κωνσταντινούπολη, γεγονός που επισφραγίζει εν πολλοίς τι ακριβώς συζητήθηκε με τον Χικμέτ Μπιλ. (4)

Τα επεισόδια δεν έγιναν από την μία στιγμή στην άλλη. Ο Αύγουστος που είχε προηγηθεί ήταν γεμάτος από συλλαλητήρια, απειλές, μικροεπεισόδια και μπόλικη προπαγάνδα κατά των Ρωμηών. Πολλές ήταν οι ψευδείς ειδήσεις που κυκλοφορούσαν όλο το καλοκαίρι με σκοπό να φανατίσουν αλλά και να εξοργίσουν τους Τούρκους. Κύριος μοχλός ήταν η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης η οποία παρουσιαζόταν ως καταπιεσμένη την ώρα που οι Ρωμηοί της Πόλης ήταν μία ευημερούσα και ακμάζουσα κοινότητα με πολλά προνόμια. Από την άλλη φυσικά «αγαπημένο» θέμα των τουρκικών εφημερίδων ήταν η Κύπρος με την πιο δημοφιλή είδηση να είναι αυτή της δήθεν σχεδιαζόμενης εξόντωσης των Τουρκοκυπρίων από τους Ελληνοκυπρίους που υποτίθεται θα συνέβαινε μετά την τριμερή διάσκεψη του Λονδίνου.

Και οι σχέσεις όμως μεταξύ των Κωνσταντινουπολιτών, Τούρκων ή Ρωμηών είχαν περάσει σε ένα στάδιο καχυποψίας. Συγκεκριμένα όπως διαβάζουμε στο βιβλίο Σεπτεμβριανά 1955: Η «νύχτα των κρυστάλλων» του Ελληνισμού της Πόλης, εκδόσεις Τσουκάτου, το κλίμα γινόταν όλο και πιο βαρύ. Ο Συμεών Βαφειάδης, στο Κουσκουντζούκι όπου κατοικούσε αναφέρει πως οι γείτονες γίνονταν πιο λιγομίλητοι με τον καιρό παρά το γεγονός πως διατηρούσαν τους τυπικούς κανόνες ευγένειας.

«Κάθε απόγευμα όμως, την ώρα που μεταδιδόταν μία εκπομπή για την Κύπρο, ανέβαζαν την ένταση του ραδιοφώνου στη διαπασών και άνοιγαν τα παράθυρα. Όλη η γειτονιά αντηχούσε από τα ξεφωνητά φανατισμένων δημαγωγών. Στο βαπόρι, όπου οι περισσότεροι επιβάτες γνωριζόμασταν, άρχισαν οι χαιρετισμοί των Τούρκων να γίνονται πιο κοφτοί και απότομοι και τα βλέμματά τους πιο βλοσυρά. Εμείς οι Ρωμηοί, φυσικά προσπαθούσαμε να μην δώσουμε αφορμή και μιλούσαμε όσο το δυνατόν λιγότερο. Στο καφενείο πουλούσαν χάρτες της Κύπρου που τους αγόραζαν τα παιδιά και τους έβαφαν με το αίμα τους, αφού τρυπούσαν το δάχτυλό τους με βελόνι».

Σε άλλη μαρτυρία, ο ιατρός Ανέστης Χατζηανδρέου αναφέρει πως οι φήμες πως οι Τούρκοι κάτι ετοιμάζουν, οργίαζαν. Χαρακτηριστικό είναι πως ο ίδιος όπως και πολλοί άλλοι Έλληνες της Πόλης βρήκαν βαμμένες τις πόρτες των σπιτιών τους με τα γράμματα G.M.R. που σημαίνουν «μη μουσουλμάνος Ρωμηός». Παράλληλα αποκάλυψε πως ένας γείτονάς του άκουσε έναν Τούρκο δημόσιο υπάλληλο να του λέει: «Εσείς οι Ρωμηοί θα πάθετε κάτι κακό σε λίγες μέρες».

Οργανωμένα τάγματα και όχι όχλος

Σύμφωνα με τους υπολογισμούς της εποχής στις διαδηλώσεις συμμετείχαν περίπου 100.000 άτομα τα οποία δρούσαν σε ομάδες των 15 έως 50 ατόμων οι οποίες πραγματοποιούσαν «καταδρομικές» επιχειρήσεις και στην συνέχεια επανασυνδέονταν σε πλήθη των 5.000 ατόμων που κινούνταν από την μία περιοχή στην άλλη.

Η ανθρωπογεωγραφία του πλήθους σύμφωνα με την τουρκική εφημερίδα Μιλιέτ είχε ως εξής: Προβοκάτορες, οδηγούς και αρχηγούς, καταστροφείς, λαφυραγωγούς, διαδηλωτές με εθνικά κίνητρα και περίεργους, δηλαδή αυτούς που ανακατεύτηκαν με το πλήθος μόνο και μόνο για να δουν τι συμβαίνει. Παράλληλα όπως ειπώθηκε από αυτόπτες μάρτυρες, το πλήθος κρατώντας τουρκικές σημαίες προσπαθούσε να στρατολογήσει κόσμο ακόμα και την ώρα της διαδήλωσης παρακινώντας οποιονδήποτε Τούρκο έβλεπαν στον δρόμο, στα καφενεία και τα μπαλκόνια, κρατώντας σημαίες, πορτρέτα μέχρι και ανδριάντες του Κεμάλ Ατατούρκ ενώ μοίραζαν και κονκάρδες της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι τουρκική».

Αυθόρμητη διαδήλωση; Μάλλον όχι.

Στα επεισόδια συμμετείχε και μεγάλος αριθμός Τούρκων που δεν έμεναν στην Πόλη και είχαν μεταφερθεί εκεί είτε τις προηγούμενες ημέρες με λεωφορεία, είτε με πλοιάρια το ίδιο βράδυ. Σε πολλά σημεία της πόλης είχαν μεταφερθεί και τοποθετηθεί φτυάρια, αξίνες, λοστοί και κάθε άλλο αντικείμενο που μπορούσε να προκαλέσει καταστροφές.
Πώς όμως το πλήθος ήξερε πού να χτυπήσει;

Σε αυτό βοήθησαν δύο πράγματα. Πέραν από τις εκκλησίες, τα μοναστήρια, τους τάφους και τα γνωστά κτήρια της ελληνικής κοινότητας, η πόλη ήταν γεμάτη με καταστήματα και περιουσίες οι οποίες είχαν πινακίδες στην τουρκική γλώσσα και δεν μαρτυρούσαν σε τίποτα την ελληνική καταγωγή των ιδιοκτητών τους. Αυτά λοιπόν που στοχοποίησαν τους Έλληνες ήταν τα εξής:
1) Οι συντομογραφίες GMR οι οποίες είχαν γραφτεί με μπογιά πάνω στις ελληνικές περιουσίες και τα καταστήματα.
2) Πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το τουρκικό κράτος είχε αναθέσει σε μία ειδική οργάνωση την καταγραφή των περιουσιών όλων των μη μουσουλμάνων που κατοικούσαν στην Πόλη προκειμένου να «εξουδετερωθούν» πιο εύκολα.

Βασανισμοί, βιασμοί και κάθε είδους βαρβαρότητα

Η αγριότητα των επεισοδίων θα μπορούσε να συγκριθεί με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 έστω και καθ υπερβολή. Μπορεί μαζικές δολοφονίες να μην καταγράφηκαν ωστόσο σημειώθηκε πληθώρα φόνων ιερωμένων ενώ γενικότερα ο κλήρος έγινε στόχος βασανισμών.

Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές του Βρετανού ανταποκριτή της Daily Mail, Νόελ Μπάρμπερ: «Η εκκλησία του Γεντί Κουλέ καταστράφηκε ολοσχερώς και έναν ιερέα τον έριξαν από το κρεβάτι του, του ξερίζωσαν τα μαλλιά από το κεφάλι του και κυριολεκτικά του απέσπασαν την γενειάδα από το πηγούνι του. Έναν άλλον ηλικιωμένο ιερέα σε ένα σπίτι που ανήκε σε αυτόν τον ναό και ο οποίος ήταν πολύ άρρωστος και δεν μπορούσε να μετακινηθεί, τον εγκατέλειψαν στο κρεβάτι του και το σπίτι του πυρπολήθηκε, με αποτέλεσμα αυτός να καεί ζωντανός. Στον ναό του Γενίκιοϊ, μία πανέμορφη τοποθεσία στην άκρη του Βοσπόρου, έβγαλαν στον δρόμο έναν 75χρονο ιερέα, τον γύμνωσαν, τον έδεσαν πίσω από ένα αυτοκίνητο και τον έσυραν στους δρόμους. Στην εκκλησία του Γενία Μαχαλλέ, έναν ιερέα τον έγδυσαν, τον έδεσαν στην καρότσα ενός φορτηγού και τον περιέφεραν γυμνό στους δρόμους. Προσπάθησαν να ξεριζώσουν τα μαλλιά ενός ιερέα αλλά δεν κατάφεραν να του γδάρουν το κρανίο όπως έκαναν σε πολλούς άλλους».

Εκατοντάδες ήταν και οι βιασμοί που σημειώθηκαν κατά την διάρκεια των επεισοδίων, αλλά δεν καταγράφηκαν προκειμένου να αποφευχθεί η σπίλωση του ονόματος της εκάστοτε οικογένειας. Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα στοιχεία που έδωσε ο Έλληνας χειρουργός των νοσοκομείων του Βαλουκλή στον Έλληνα πρόξενο στην Κωνσταντινούπολη ότι είχαν βιαστεί τουλάχιστον 60 νεαρές Ελληνίδες. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι στην αναφορά του αρχηγού της Αστυνομίας της Κωνσταντινούπολης για τα επεισόδια, δεν γίνεται ούτε λόγος για βιασμούς, ενώ είναι βέβαιο πως σημειώθηκαν μέχρι και βιασμοί αγοριών.

Ο Ελληνισμός της Πόλης υπέστη ένα ανεπανόρθωτο σοκ. Τα επόμενα χρόνια προσπάθησε να ορθοποδήσει ξανά, όπως είχε κάνει πολλές φορές στο παρελθόν, αλλά οι διωγμοί που έγιναν την επόμενη δεκαετία δεν άφησαν πολλά περιθώρια. Η Πόλη έγινε από κοσμοπολίτικη μία εθνική μεγαλούπολη με περισσότερο από 15.000.000 πληθυσμό. Σήμερα μαζί με τους 2.000 Έλληνες, μόνο τα κτήρια έχουν απομείνει να θυμίζουν την ισχυρή παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην άλλοτε «Βασιλεύουσα».

Βιβλιογραφία

1) Στιούαρτ προς Μακμίλαν, βρετανικό προξενείο, Κωνσταντινούπολη, 22 Σεπτεμβρίου 1955, FO 371/117711/RG.

2) Ειρήνη Σαρίογλου-Καίτη Σαρίογλου, Πενήντα χρόνια από τα Σεπτεμβριανά, Αθήνα 2005

3) Young προς Stewart, Foreign Office, 21 Σεπτεμβρίου 1955, FO 371/117711/Rk 10110. Ο Άρθρου Ρίτσαρντ, Αμερικανός γενικός πρόξενος στην Πόλη, σαν αυτόπτης μάρτυρας, ισχυρίστηκε ότι: «… η καταστροφή είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο, χωρίς απόδειξη απόπειρας της Αστυνομίας ή του στρατού να την θέσουν υπό έλεγχο. Παρατήρησα την λεηλασία πολλών καταστημάτων ενώ η αστυνομία στεκόταν άπραγη δίπλα ή επευφημούσε τον όχλο». Για την πλήρη αναφορά του Αμερικανού εκπροσώπου βλ. Helsinki Human Rights Watch, Μάρτιος 1992:7.

4) Ειρήνη Σαρίογλου, Πόλη 1955 Η τελευταία άλωση, Ο Ελληνικός της Κωνσταντινούπολης από την Επανάσταση των Νεότουρκων έως το 1955.

5) Ραϋμόνδος Αλβανός, Πόλη 1955 Η τελευταία άλωση, Τα Σεπτεμβριανά: Ο Τουρκικός Εθνικιστικός Παροξυσμός Εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, σ. 70

πηγή: protothema.gr