Μια άκρως ενδιαφέρουσα συνέντευξη με τη Λαμιώτισσα ιστορικό Βασιλική Λάζου για την γεωπολιτική των ενεργειακών μεταβάσεων και τις σύγχρονες προκλήσεις.
Η Δρ. Βασιλική Λάζου είναι καθηγήτρια και διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ. Στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής της διδασκαλίας ασχολείται με ζητήματα ενεργειακής πολιτικής και ασφάλειας. Σύντομα μάλιστα θα κυκλοφορήσει το ακαδημαϊκό της σύγγραμμα «Ενεργειακοί Πόροι και Πολιτική από τον 19ο στον 21ο αιώνα» για τη στρατηγική σημασία των ενεργειακών πόρων για τα σύγχρονα κράτη και τη διεκδίκησή τους στη σύγχρονη εποχή.
Συνέντευξη:
LR: Πόσο επηρεάζει η ενέργεια τη ζωή μας;
ΑΠ: Η ενέργεια δεν είναι θέμα της «υψηλής πολιτικής». Είναι κάτι που μας επηρεάζει όλους άμεσα και που αλληλοεπιδρά με κάθε πτυχή της ζωής μας. Όλες οι φυσικές διεργασίες και οι ανθρώπινες πράξεις είναι, με την πιο θεμελιώδη φυσική έννοια, μετασχηματισμοί της ενέργειας. Θα έλεγα ότι η ίδια η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η ιστορία της προοδευτικής ανάπτυξης νέων πηγών ενέργειας και η μετατροπή τους σε νέες τεχνολογίες. Με λίγα λόγια στην πάροδο του χρόνου οι ενεργειακές πηγές αλλάζουν, η δίψα για ενέργεια παραμένει.
LR: Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι σταθμοί στην ιστορία της ενέργειας στα νεότερα χρόνια;
ΑΠ: Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη μακροπρόθεσμη σχέση μεταξύ των ανθρώπινων επιτευγμάτων και των βασικών πηγών ενέργειας θα πρέπει να εξετάσουμε τις ενεργειακές εποχές και μεταβάσεις. Για παράδειγμα η «επανάσταση του άνθρακα» επέφερε ριζικές αλλαγές που οδήγησαν στη χρήση του πετρελαίου και του ηλεκτρισμού, των καυσίμων της «δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης». Αυτή με τη σειρά της σήμανε την έναρξη του μονοπωλιακού καπιταλισμού και την εμφάνιση μιας νέας γενιάς βιομηχανικής τεχνολογίας.
Οι ενεργειακές μεταβάσεις προϋποθέτουν ένα διαφορετικό τρόπο οργάνωσης της οικονομίας και της κοινωνίας. Όπως έγραφε ο Μαρξ, «ο χειρόμυλος δίνει μια κοινωνία με φεουδάρχες, ο ατμόμυλος μια κοινωνία με βιομηχανικούς καπιταλιστές». Στα τέλη του 18ου αιώνα το ξυλοκάρβουνο αντικαταστάθηκε από τους γαιάνθρακες. Οι χρήσεις τους στη βιοτεχνία και κυρίως στη βιομηχανία άλλαξαν τους οικονομικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς στην Ευρώπη. Περιοχές πλούσιες σε ορυκτά κοιτάσματα όπως η Βρετανία, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία αναδείχθηκαν, ενώ παράλληλα μειώθηκε η σημασία των περιοχών του Νότου που δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν τις αλλαγές για αντικειμενικούς λόγους.
Στην εποχή του πετρελαίου ολόκληρες γεωγραφικές περιοχές αναβαθμίστηκαν ενώ άλλες κατακρημνίστηκαν. Η Ευρώπη βρέθηκε ενεργειακά εξαρτημένη ενώ σύντομα ξεκίνησε ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών για την πρόσβαση σε πετρελαϊκές πηγές του Καύκασου, της Μέσης Ανατολής και της Άπω Ανατολής. Το πετρέλαιο ισχυροποίησε τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ. Η Σαουδική Αραβία, το Ιράν, το Ιράκ, η Βενεζουέλα, η Νορβηγία αναδείχθηκαν σε περιφερειακές δυνάμεις εξαιτίας του πετρελαίου ενώ κράτη όπως το Κουβέιτ ή τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα δεν θα υπήρχαν, αν δεν υπήρχε πετρέλαιο. Το φυσικό αέριο και η κυριαρχία του ως «καύσιμο γέφυρα» στο δρόμο για το πέρασμα στην μετά τα ορυκτά καύσιμα εποχή, αναβαθμίζει αντίστοιχα και τις χώρες που το παράγουν ή το διανείμουν. Με λίγα λόγια η ενέργεια έχει τη δική της γεωγραφία η οποία μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου. Μαζί αλλάζουν και τα μοντέλα της ενεργειακής εξάρτησης.
LR: Θα λέγατε λοιπόν ότι υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στη γεωπολιτική και την ενέργεια;
ΑΠ: Πράγματι. Η ενεργειακή ασφάλεια επηρεάζει τα γεωπολιτικά συστήματα. Γίνεται συχνά λόγος για τους "πολέμους του πετρελαίου" ή για τους "πολέμους των πρώτων υλών". Κοσμογονικά γεγονότα είχαν βασικό αίτιο τον έλεγχο του πετρελαίου ή την εργαλειοποίησή του. Πάνω στις σφαίρες επιρροής της Περσίας για παράδειγμα οικοδομήθηκε η Αντάντ στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ενώ οι Βρετανοί εκμεταλλεύτηκαν την παγκόσμια τάση του εμπορίου υδρογονανθράκων για να ισχυροποιηθούν έμμεσα, αξιοποιώντας την ως εργαλείο παρεμπόδισης της ενίσχυσης των αντιπάλων τους. Στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο οι Ναζί προσπάθησαν μάταια να αποκτήσουν πρόσβαση στις πετρελαιοπηγές του Καυκάσου με την εκστρατεία στη Σοβιετική Ένωση αλλά και να κατασκευάσουν συνθετικά καύσιμα στα μεγάλα εργοστάσια της I G Farben στη Σιλεσία με την καταναγκαστική εργασία των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και τελικά ήταν η τεράστια διαφορά στο ενεργειακό ισοζύγιο των Συμμάχων με τον Άξονα που έκρινε τον πόλεμο. Ουκ ολίγοι πόλεμοι για το πετρέλαιο έγιναν έκτοτε. Να θυμίσω τους σχετικά πρόσφατους του Κόλπου το 1990 και το 2003. Και ας μην ειπώθηκε ότι ο πόλεμος γίνεται για τον έλεγχο των τεράστιων πετρελαϊκών κοιτασμάτων του Ιράκ και της περιοχής...
Αλλά και ενεργειακές κρίσεις, όπως η διακοπή του ενεργειακού εφοδιασμού κατά τη διάρκεια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, το αραβικό εμπάργκο πετρελαίου του 1973, η χρήση φυσικού αερίου από τη Ρωσία ως εργαλείο εξωτερικής πολιτικής ή τα αμερικανικά οράματα για την επίτευξη "ενεργειακής ανεξαρτησίας" επιβεβαιώνουν την άρρηκτη σχέση γεωπολιτικής και ενέργειας.
LR: Πώς ο πόλεμος στην Ουκρανία επηρεάζει τις ενεργειακές εξελίξεις;
ΑΠ: Η πολεμική σύγκρουση στην Ουκρανία επιτείνει τις ανησυχίες για την ενεργειακή ασφάλεια στην Ευρώπη. Η Ρωσία κρατά τα κλειδιά... Μην ξεχνάμε ότι η ενεργειακή εξάρτηση δεν περιορίζεται μόνο στα ίδια τα καύσιμα αλλά και τα δίκτυα μεταφοράς και διανομής. Για να λειτουργήσει το σύστημα χρειάζεται διαδρόμους. Και η Ουκρανία είναι ένας τέτοιος διάδρομος. Η περιοχή του Ντονμπάς αποτελεί ζωτικό ενεργειακό κόμβο. Από αυτήν προέρχεται το 90% της παραγωγής άνθρακα της Ουκρανίας, εδώ βρίσκονται τα τεράστια αποθέματα φυσικού αερίου, αλλά και σημαντικό κομμάτι των δικτύων μεταφοράς. Η απειλή διακοπής ή τα προβλήματα στη ροή του φυσικού αερίου στην Ευρώπη δημιουργούν νέα δεδομένα ενεργειακής ασφάλειας
LR: Πώς μπορεί να αντιδράσει η Ευρώπη και η χώρα μας ειδικότερα για να προστατέψει την ενεργειακή της ασφάλεια;
ΑΠ: Για την εξασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας είναι απαραίτητα μια σειρά από βραχυπρόθεσμα, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα μέτρα. Ενδιαφέροντα είναι όσα προτείνει η γερμανική Εθνική Ακαδημία Επιστημών Leopoldina σε εκθεσή της μόλις 12 μέρες μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Το ρωσικό φυσικό αέριο θα μπορούσε να αντικατασταθεί από άλλες πηγές ενέργειας, όπως περισσότερη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με καύση άνθρακα αν και μεσοπρόθεσμα είναι σκόπιμο να επιμείνουμε στη σταδιακή κατάργηση του άνθρακα το 2030. Οι εισαγωγές LNG μπορούν θεωρητικά να αντικαταστήσουν την απαίτηση φυσικού αερίου ωστόσο, οι μεταφορικές ικανότητες περιπλέκουν τις εισαγωγές υγραερίου. Θα χρειαστούν πιθανώς τουλάχιστον 3 χρόνια για να εγκατασταθούν τερματικοί σταθμοί LNG. Θα πρέπει παράλληλα να αποφασιστεί εάν η ΕΕ θα ενεργήσει ως συντονισμένος και δεσμευτικός αγοραστής στην αγορά φυσικού αερίου με ισχυρότερη κυβερνητική ρύθμιση της υποδομής μεταφοράς μειώνοντας παράλληλα τη ζήτηση φυσικού αερίου. Η τρέχουσα κατάσταση καθιστά αναγκαίο να προχωρήσουμε στη μετατροπή του ενεργειακού συστήματος ακόμη πιο ενεργητικά από πριν. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω μιας διαφοροποιημένης διεθνοποίησης της προσφοράς και της σταδιακής αντικατάστασης των πηγών ενέργειας.
Ειδικά η χώρα μας μπορεί βραχυπρόθεσμα να αξιοποιήσει τα λιγνιτικά της αποθέματα σύμφωνα με τα αποδεκτά περιβαλλοντικά και κλιματικά όρια και στη συνέχεια να προσχωρήσει μεσοπρόθεσμα σε μια δίκαιη μετάβαση των λιγνιτικών περιοχών και ομαλή απεξάρτηση από τον λιγνίτη. Να προωθήσει τις ΑΠΕ και τις ενεργειακές κοινότητες, να χωροθετήσει τις ΑΠΕ και να υλοποιήσει προγράμματα εξοικονόμησης ενέργειας. Μέριμνα θα πρέπει να ληφθεί για τον κοινωνικό μετριασμό των βαρών της ενεργειακής μετάβασης για τους πολίτες με χαμηλά εισοδήματα.
LR: Πιστεύετε ότι σήμερα βρισκόμαστε σε μια φάση μιας νέας ενεργειακής μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας;
ΑΠ: Τα τελευταία 30 χρόνια πολλά κράτη υιοθέτησαν πολιτικές για τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στη βάση μιας πράσινης οικονομίας. Ο στόχος είναι η επίτευξη μηδενικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου μέχρι το 2050 προκειμένου να περιοριστεί η υπερθέρμανση του πλανήτη. Η κλιματική ουδετερότητα, όπως ονομάζεται, βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών και διαφορετικών διεθνών οργανισμών και συμφωνιών. Και εδώ είναι ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος της τεχνολογίας και οι νέες κρίσιμες πρώτες ύλες, που είναι άνισα κατανεμημένες στον πλανήτη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί έχει στρατηγική σημασία το νικέλιο, που παράγει η ΛΑΡΚΟ στη Φθιώτιδα, και πόσο σημαντικό είναι να εξασφαλιστεί η ενιαία και αδιάλειπτη λειτουργία της επιχείρησης, ει δυνατόν με δημόσιο χαρακτήρα.
Η παγκόσμια ώθηση για περισσότερο καθαρούς και περιβαλλοντικά φιλικούς τρόπους εξασφάλισης των ενεργειακών πηγών έχει αρχίσει και δομεί μία νέα τάξη πραγμάτων, η οποία περιλαμβάνει νέους νικητές, αλλά και ηττημένους. Η μετάβαση αυτή δεν είναι χωρίς παγίδες. Υπάρχει για παράδειγμα η συζήτηση για εγκατάσταση ηλιακών πάνελ στη Σαχάρα με την αναμενόμενη παραγόμενη ενέργεια να υπερκαλύπτει την παγκόσμια ζήτηση, παράλληλα όμως το πρότζεκτ αυτό ενέχει σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την κλιματική κρίση ύστερα από την πανδημία της COVID-19 και των καταστροφικών φυσικών φαινομένων των τελευταίων ετών δεν αρκεί. Τα πολύ αισιόδοξα σενάρια έχουν υποχωρήσει. To 2020 η ανθρωπότητα εξακολουθούσε να καλύπτει τις ανάγκες της κατά 85% από συμβατικά καύσιμα.
Ένα είναι σίγουρο. Στο όνομα της σωτηρίας του περιβάλλοντος, της ενεργειακής ασφάλειας, της απεξάρτησης από τη ρωσική ενέργεια, νέες χώρες θα αναδυθούν, νέα κέντρα εμπορίας και εκμετάλλευσης. Οι εξελίξεις θα καθορίσουν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων. Δεν πρόκειται απλά για την ανάγκη αλλαγής ενεργειακού μίγματος, αλλά του ίδιου του κοινωνικο-οικονομικού πλαισίου. Αυτό εν κατακλείδι θα σηματοδοτήσει μια νέα σχέση του ανθρώπου με τη φύση.
