Η άγνωστη περιπέτεια του ελληνικού χρυσού

Στην άγνωστη στους περισσότερους περιπέτεια του ελληνικού χρυσού και την κινηματογραφική μεταφορά του στη Νότια Αφρική το 1941 για να μην πέσει στα χέρια των ναζί, αναφέρθηκε χθες ο Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας, Γιάννης Στουρνάρας, κατά την ξενάγηση της πολιτειακής και πολιτικής ηγεσίας στο αναβαθμισμένο με νέα συστήματα ασφαλείας θησαυροφυλάκιο της χώρας μας.

(Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο πρωθυπουργός, ο πρόεδρος της Βουλής και υπουργοί περιηγήθηκαν στο αναβαθμισμένο θησαυροφυλάκιο της Τράπεζας της Ελλάδος, όπου φυλάσσονται οι 71 από τους 151 τόνους του χρυσού της Ελλάδας)

Μεταξύ των ράβδων χρυσού που βρίσκονται στο θησαυροφυλάκιο της οδού Ομήρου είναι και κάποιες από αυτές που φυγαδεύτηκαν στην Πραιτώρια της Νότιας Αφρικής, ύστερα από ένα περιπετειώδες ταξίδι στη διάρκεια της Κατοχής. Όπως περιγράφεται στην ιστορία της ΤτΕ που έγραψε ο Ηλίας Βενέζης και εκδόθηκε το 1955, ο χρυσός, πριν από την εισβολή των Γερμανών ακόμη, μεταφέρθηκε αρχικά στην Κρήτη, στο υποκατάστημα Ηρακλείου, όπου υπήρχαν αρκετά ασφαλή χρηματοκιβώτια.

Την προπαρασκευαστική εργασία γνώριζαν μόνο τρία – τέσσερα άτομα στην τράπεζα. Ζητήθηκε η συνδρομή του Ναυτικού Επιτελείου, το οποίο έθεσε στη διάθεση της ΤτΕ δύο αντιτορπιλικά, τον «Βασιλέα Γεώργιο» και τη «Βασίλισσα Ολγα», τα οποία μετέφεραν τον χρυσό στο Ηράκλειο στις αρχές Φεβρουαρίου του 1941, Καθαρά Δευτέρα.

(Το βρετανικό καταδρομικό «Dido», με το οποίο έγινε η μεταφορά του ελληνικού χρυσού από τη Σούδα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου)

«Οταν άρχισε να διαγράφεται ως επικείμενη η κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς», αφηγείται ο Γεώργιος Μαντζαβίνος, υποδιοικητής τότε της ΤτΕ, «θέμα κύριο ήταν να περισώσουμε τον χρυσό του αποθέματος». Αποφασίστηκε να μεταφερθεί ο χρυσός στην Πραιτώρια, έδρα της Κεντρικής Τράπεζας της Νότιας Αφρικής. Το πρώτο σκέλος του ταξιδιού, από το Ηράκλειο στη Σούδα, έγινε με ένα μικρό αγγλικό ρυμουλκό, που λεγόταν «Σάλβια». Υπό διαρκείς επιθέσεις στούκας ο χρυσός μεταφέρθηκε από το υποκατάστημα της ΤτΕ στο λιμάνι του Ηρακλείου και από εκεί φορτώθηκε στο ρυμουλκό. Οταν ξεκίνησε το «Σάλβια», τα στούκας, που το παρακολουθούσαν, του επιτέθηκαν. Ο κυβερνήτης του ρυμουλκού κατόρθωσε με τα μικρά, αντιαεροπορικά πολυβόλα του να καταρρίψει δύο από τα γερμανικά αεροπλάνα και να φτάσει στη Σούδα, με τα κιβώτια του χρυσού στο κατάστρωμα.

Αρχικά ο χρυσός μεταφέρθηκε από την ΤτΕ στην Κρήτη και εν συνεχεία στην Αλεξάνδρεια, για να καταλήξει στην Πραιτώρια.

Από εκεί αρχίζει ένα νέο, δύσκολο εγχείρημα. Τα κιβώτια μεταφορτώθηκαν από το «Σάλβια» στο καταδρομικό «Dido» για να τα μεταφέρει στην Αλεξάνδρεια, πρώτο σταθμό του ταξιδιού. Ο χρυσός αποθηκεύτηκε προσωρινά στο υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας της Αιγύπτου. Όταν η διοίκηση της Τραπέζης της Ελλάδος ζήτησε από την Εθνική Τράπεζα της Αιγύπτου να της παραδώσει τον χρυσό, βρέθηκε προ της έντονης αντίρρησης της αιγυπτιακής τράπεζας. «Εμείς ξέρουμε ότι η ΤτΕ είναι στην Αθήνα», έλεγαν οι Αιγύπτιοι, προφανώς υποκινούμενοι από άλλους, αναφέρει ο συγγραφέας. Χρειάστηκαν έτσι πολλά και έντονα διαβήματα για να παραδοθεί τελικά ο χρυσός.

Η μαρτυρία του υποδιοικητή της ΤτΕ καταλήγει ως εξής: «Τοποθετήσαμε τον χρυσό σε φορτηγά αυτοκίνητα και με τη συνοδεία τανκς τον μεταφέραμε μέσω της ερήμου στο Σουέζ. Εκεί φορτώθηκε σε εμπορικό πλοίο που είχε επιταχθεί, στο οποίο επιβιβάστηκε και ο διευθυντής Αριστείδης Λαζαρίδης μαζί με ακόμη έναν υπάλληλο. Έτσι ο χρυσός μεταφέρθηκε στο Ντέρμπαν της Νότιας Αφρικής, όπου στο μεταξύ φτάσαμε κι εμείς. Εκεί φορτώθηκε σε ειδική αμαξοστοιχία, την οποία μας διέθεσε ο στρατάρχης Σματς. Ο χρυσός μετατράπηκε σε ομοειδείς ράβδους και μεταφέρθηκε στην Πραιτώρια, όπου και εναποτέθηκε για φύλαξη στα θησαυροφυλάκια της South African Reserve Bank».

Δείτε το βίντεο:

Πως έγινε η «καρδιά» του νομισματικού συστήματος

Επί αιώνες, χρυσός και ασήμι αποτελούσαν την εγγύηση της αξίας των περισσότερων νομισμάτων, είτε άμεσα, όταν αποτελούσαν την πρώτη ύλη για την κατασκευή τους, είτε έμμεσα, όταν τα χάρτινα τραπεζογραμμάτια μπορούσαν να μετατραπούν σε ορισμένα γραμμάρια μετάλλου. Ο φοίνικας του Καποδίστρια περιλάμβανε 3,747 γραμμάρια ασήμι.

Η δραχμή του Όθωνα ορίστηκε επίσης σε ασήμι, ενώ αυτή τη φορά εκδόθηκαν και λίγα χρυσά εικοσάδραχμα και σαραντάδραχμα. Τα χάρτινα τραπεζογραμμάτια της Εθνικής Τράπεζας, που πρωτοκυκλοφόρησαν το 1842, ήταν εξαργυρώσιμα σε τέτοιες μεταλλικές δραχμές.

Χρυσός και ασήμι συνυπήρχαν διεθνώς και έως τα μέσα του 19ου αιώνα λειτουργούσαν αρμονικά σε ένα διμεταλλικό σύστημα. Η τελική επικράτηση του χρυσού αποτελεί μάλλον σύμπτωση παρά ιστορική αναγκαιότητα. Κάτι το γεγονός ότι η πρωτοπόρος Αγγλία είχε –λόγω μιας παλαιότερης σύμπτωσης– καταλήξει στον χρυσό, κάτι η ήττα των Γάλλων από τους Γερμανούς το 1870, που συνοδεύτηκε από μεγάλες αποζημιώσεις σε χρυσό, κάτι η απόφαση των Γερμανών να ακολουθήσουν το παράδειγμα των Άγγλων – στα τέλη του 19ου αιώνα οι περισσότερες χώρες βρέθηκαν δεμένες στο άρμα του χρυσού.

Τον Μάιο του 1928, η νεοσύστατη κεντρική τράπεζα ανέλαβε τότε την υποχρέωση να ανταλλάσσει τα τραπεζογραμμάτια δραχμών με αγγλικό συνάλλαγμα, σε σταθερή ισοτιμία 375 δραχμές ανά στερλίνα.

Γιατί στερλίνες και όχι χρυσές λίρες; Διότι τα 4/5 των διαθεσίμων της Τράπεζας της Ελλάδος, όπως και των άλλων τραπεζών του Μεσοπολέμου, τηρούνταν σε συνάλλαγμα, όχι σε ράβδους χρυσού. Σε αντίθεση με τον χρυσό, που απαιτεί ακριβά θησαυροφυλάκια, οι καταθέσεις σε συνάλλαγμα δεν έπιαναν χώρο, ενώ απέδιδαν και τόκους. Έτσι, οι κεντρικές τράπεζες περιφερειακών χωρών, όπως η Ελλάδα, δεν αγόραζαν τόσο χρυσό, όσο συνάλλαγμα από χώρες με μετατρέψιμα νομίσματα, όπως ήταν η Αγγλία, οι ΗΠΑ και η Ελβετία.

Η ιδέα ήταν καλή, υπό την προϋπόθεση ότι καμία από αυτές τις χώρες δεν θα υποτιμούσε το δικό της νόμισμα. Αυτό ακριβώς συνέβη τον Σεπτέμβριο του 1931, όταν η Αγγλία, κάτω από το βάρος της Μεγάλης Ύφεσης, εγκατάλειψε τον κανόνα χρυσού. Εκείνη τη μέρα, η Τράπεζα της Ελλάδος, που διατηρούσε σημαντικά ποσά σε στερλίνες, έχασε σημαντικό μέρος των διαθεσίμων της.

Έκτοτε το πάθημα έγινε μάθημα, και τη δεκαετία του 1930 η Τράπεζα φρόντισε όχι μόνο να αποκαταστήσει τα συναλλαγματικά της διαθέσιμα, αλλά και να αυξήσει το ποσοστό που τηρούσε σε ατόφιο χρυσάφι. Πολλά από αυτά τηρούνταν στο εξωτερικό, για να μπορούν να αντιμετωπίσουν έκτακτες ανάγκες. Το ίδιο ισχύει και σήμερα.

(Το κεντρικό θησαυροφυλάκιο σήμερα)

Σήμερα, με την ολοκλήρωση της ανακαίνισης και του εκσυγχρονισμού του, ο εμβληματικός αυτός χώρος διαθέτει πλέον υπερσύγχρονα μέσα ταξινόμησης, απογραφής και ασφάλειας. Ενδεικτικό των μέτρων ασφαλείας είναι το γεγονός ότι η πόρτα στην αίθουσα φύλαξης ζυγίζει περί τους 100 τόνους και τους κωδικούς ασφαλείας για το άνοιγμά της γνωρίζουν μόνο τρία πρόσωπα. Για να ανοίξει θα πρέπει να είναι παρόντα τουλάχιστον τα δύο.

Η ποσότητα χρυσού που διατηρεί η χώρα μας ανέρχεται σε περίπου 151 τόνους και όπως σημείωσε ο κ. Στουρνάρας το 47% αυτής βρίσκεται στην Ελλάδα, ενώ το υπόλοιπο 29%, δηλαδή περί τους 44 τόνους, είναι στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 20%, περί του 30 τόνους, στη Βρετανία και το 4%, περί τους 6 τόνους, στην Ελβετία. Η ΤτΕ εξακολουθεί να ασκεί την παραδοσιακή δραστηριότητα της αγοραπωλησίας χρυσών νομισμάτων και να διαχειρίζεται τον νομισματικό χρυσό, που αποτελεί μέρος των συναλλαγματικών διαθεσίμων της χώρας.

Η ποσότητα χρυσού είναι πάνω – κάτω σταθερή τα τελευταία χρόνια, αλλά η αξία του υπολογίζεται ότι στα τέλη του 2023 υπερέβη τα 9 δισ. ευρώ έναντι 8,3 δισ. ευρώ που ήταν η αξία του στα τέλη του 2022. Η αύξηση είναι συνέπεια της ανόδου της τιμής του χρυσού που έκλεισε στα τέλη του 2023 στα 1.875,20 ευρώ ανά ουγγιά, από 1.706,07 ευρώ ανά ουγγιά στα τέλη του 2022 και 1.609,48 ευρώ στα τέλη του 2021.

* Το κείμενο είναι απόσπασμα της χθεσινής ομιλίας του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Γιάννη Στουρνάρα.

Πηγές: kathimerini.gr και hellasjournal.com