Γυναίκες και Επανάσταση 1821

Με αφορμή το σημερινό εορτασμό για την 25η Μαρτίου 1821, ζητήσαμε από την Βασιλική Λάζου, υπ. βουλευτή ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Φθιώτιδας, Πανεπιστημιακό- Δημοσιογράφο και συγγραφέα του βιβλίου «Γυναίκες και Επανάσταση 1821. Από τον οθωμανικό κόσμο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος» (εκδόσεις Διόπτρα) να μας παραθέσει κάποια στοιχεία για τη δράση των γυναικών στον αγώνα για ανεξαρτησία.

Στη δίνη του κοσμοϊστορικού γεγονότος της επανάστασης του 1821 οι γυναίκες βίωσαν τη ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου και την ανάταση της Επανάστασης. Ένιωσαν στο πετσί τους το θάνατο, το φόβο και την πείνα. Σε ένα από τα πιο εμβληματικά επεισόδια του αγώνα, την πολιορκία του Μεσολογγίου (1824-1825), οι γυναίκες βγήκαν από την κοινωνική τους απομόνωση και συμμετείχαν ενεργά στην άμυνα της πόλης. Κύρια ασχολία τους ήταν η κατασκευή και η επιδιόρθωση του τείχους. Φτωχές γυναίκες συγκέντρωναν τα εχθρικά βόλια και ασχολούνταν και με την επικίνδυνη εργασία της κατασκευής πολεμοφοδίων. Συμμετείχαν στην περίθαλψη των ασθενών και των τραυματιών. Παρασκεύαζαν αυτοσχέδια φάρμακα, κατασκεύαζαν επιδέσμους και πρόσφεραν ρουχισμό στους έχοντες ανάγκη. Κάποιες λίγες γυναίκες συμμετείχαν στις μάχες και στις ένοπλες εξόδους της φρουράς. Ξέχωρα όμως από την ενεργή συμμετοχή τους οι γυναίκες στο Μεσολόγγι βίωναν όπως όλοι οι πολιορκημένοι, ένοπλοι και άμαχοι, την καθημερινότητα του πολέμου. Αδιάκοποι κανονιοβολισμοί, πείνα, στερήσεις, τραυματισμοί και θάνατοι συνέθεταν μια οδυνηρή πραγματικότητα. Κάθε μέρα γυναίκες και παιδιά φονεύονταν από τις βόμβες και τις σφαίρες του εχθρού. Για να γλιτώσουν από τα δεινά του πολέμου με την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων γυναίκες και παιδιά κατέφυγαν σε γειτονικές βρετανοκρατούμενες περιοχές .

Όταν οι πολιορκημένοι ύστερα από μήνες επιχείρησαν να εξέλθουν από την πόλη, πολλές γυναίκες «ενδύθησαν ανδρίκεια και αρματώθησαν, και δεν εδιακρίνοντο εις το βάδισμα από τους άνδρας». Τα απομνημονεύματα κατέγραψαν ατομικά περιστατικά ανδρείας και ηρωισμού. Κάποιες γυναίκες επέλεξαν την αυτοκτονία ή σκοτώθηκαν από τους άνδρες τους για να αποφύγουν την αιχμαλωσία. Ενεργό συμμετοχή στην υπεράσπιση του τόπου τους είχαν οι γυναίκες της Μάνης. Το πιο χαρακτηριστικό περιστατικό είναι η μάχη του Διρού στις 22 Ιουνίου 1826. Η παράδοση αναφέρει ηρωικές πράξεις γυναικών που συνέχισαν τη μάχη παίρνοντας τα όπλα από τους σκοτωμένους συγγενείς τους.

Οι πιο προβεβλημένες γυναίκες της Επανάστασης και του Αγώνα ήταν η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους. Οι εξαιρετικές και ασυνήθιστες πράξεις τους τις έβγαλαν από την αφάνεια και τις έφεραν στο επίκεντρο συνταρακτικών εξελίξεων σε μια περίοδο γενικότερων ανακατατάξεων. Και οι δύο ακολούθησαν μοναχικές και ιδιαίτερες διαδρομές που αποτυπώνουν την ιδιαίτερη συνεισφορά του νησιωτικού κόσμου, της ναυτιλίας και του εμπορίου στη χρηματοδότηση του Αγώνα. Χάρη στην οικονομική τους επιφάνεια και συνεισφορά εισήλθαν σε ένα κόσμο ανδροκρατούμενο και παραδοσιακό χωρίς όμως να μπορέσουν να ξεπεράσουν ολοκληρωτικά τα στεγανά του φύλου τους και να αποτελέσουν ισότιμους συνομιλητές. Η Μπουμπουλίνα δολοφονήθηκε για λόγους τιμής το 1825 χωρίς να τιμωρηθούν οι δράστες και η Μαυρογένους πέθανε πάμφτωχη και παραμελημένη χωρίς να λάβει ανταμοιβή από την πολιτεία για την προσφορά της στον Αγώνα.

Στα χρόνια του πολέμου της ανεξαρτησίας πολλές γυναίκες έπεσαν θύματα αιχμαλωσίας και πουλήθηκαν ως δούλες στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Δεν ήταν κάτι παράξενο και οπωσδήποτε δεν ήταν κάτι πρωτοφανές. Οι γυναίκες σκλάβες προορίζονταν για το χαρέμι, οικιακές δουλειές και αγροτικές εργασίες στην ύπαιθρο. Οι συνέπειες της αιχμαλωσίας ήταν γνωστές στους ανθρώπους της εποχής που βρέθηκαν στη δίνη των πολεμικών συγκρούσεων. Για αυτό και φρόντιζαν να απομακρύνουν τον άμαχο πληθυσμό, γυναίκες και παιδιά, από τις ζώνες του πολέμου. Πολλά είναι τα περιστατικά που αναφέρονται στις πηγές για την πανικόβλητη η φυγή των γυναικών και των παιδιών που αναζητούσαν καταφύγιο στα βουνά, σε σπηλιές και σε απόκρημνα μέρη όταν πλησίαζαν τα οθωμανικά στρατεύματα. Δεν ήταν ακόμα ασυνήθιστο για νεαρά κορίτσια και γυναίκες με μικρά παιδιά να επιλέγουν την αυτοκτονία από το να πέσουν ζωντανοί στα χέρια των εχθρών. Παρά τις προσπάθειες προστασίας και διαφυγής από τις διακεκαυμένες ζώνες οι αιχμαλωσίες γυναικών που ακολούθησαν την καταστολή της επανάστασης από τον οθωμανικό στρατό και στόλο ήταν μαζικές . Πολλά τα παραδείγματα με πιο χαρακτηριστικά της Νάουσας, της Χίου, της Κάσου και των Ψαρών όπως και σε κάθε γωνιά της Πελοπόννησου ύστερα από τις συνεχόμενες επιδρομές των τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων του Ιμπραήμ (1825-1827). Οι άμαχοι ήταν ένα περιζήτητο και πολύ ανταποδοτικό εμπόρευμα. Από τη στιγμή της αιχμαλωσίας τους οι γυναίκες αποτελούσαν ιδιοκτησία εκείνου που τις αιχμαλώτιζε ο οποίος μπορούσε να τις διαθέσει κατά βούληση και να τις πουλήσει στο σκλαβοπάζαρο. Την πρώτη διαλογή κρατούσαν οι σερασκέρηδες και οι αξιωματικοί. Κάποιες προσφέρονταν ως δώρα στους Ευρωπαίους αξιωματικούς. Ο βιασμός ήταν η πρώτη φάση των δοκιμασιών.

Κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας χιλιάδες ήταν οι γυναίκες που εκδιώχθησαν από τις εστίες τους ή προσπάθησαν να αποφύγουν τις συνέπειες του πολέμου στις επαναστατημένες περιοχές δημιουργώντας ένα πολύχρωμο μωσαϊκό στο οποίο κυριαρχούσε η απόγνωση και η εξαθλίωση . Πολλές από τις γυναίκες που επιβίωσαν, έζησαν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Αμερικανοί απεσταλμένοι των φιλελληνικών κομμιτάτων κατέγραψαν στα ημερολογιά τους σκηνές απόλυτης ένδειας και εξαθλίωσης, με γυναίκες και παιδιά να είναι οι θλιβεροί πρωταγωνιστές. Μανάδες με μωρά στην αγκαλιά παιδιά και γέροντες τριγυρούσαν σκελετωμένοι, με όψη θανάτου, ντυμένοι με κουρέλια, γεμάτοι ψείρα και λέρα. Απέραντη η δυστυχία. Γυναίκες καλομαθημένες, τώρα ρακένδυτες να τουρτουρίζουν κουλουριασμένες στο κρύο χώμα, με αγριεμένα και θλιμμένα βλέμματα και κάτωχρες από την πείνα και την αρρώστια, έγραφε από την Αίγινα ο αμερικανός Henry Post μέλος του φιλελληνικού κομμιτάτου της Νέας Υόρκης. Παρά τα μέτρα προστασίας των προσφύγων εκ μέρους της επαναστατικής διοίκησης και την προσπάθειά της να βρει τόπο εγκατάστασης, λίγα έγιναν για την ανακούφισή τους.

Άλλαξε όμως κάτι στη ζωή των γυναικών στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος; Ο πολιτικός αποκλεισμός που ίσχυε κατά την οθωμανική περίοδο συνεχίστηκε. Έννοιες όπως η λαϊκή κυριαρχία, η ισότητα των πολιτών, η καθολική ψηφοφορία και άλλες που διακηρύσσονταν στα Συντάγματα του Αγώνα, δεν αφορούσαν τις γυναίκες . Στο νέο ελληνικό κράτος το 1864 που θεσπίστηκε το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας, ο αποκλεισμός των γυναικών θεωρήθηκε αυτονόητος. Δεν αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης και δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν. Στο Σύνταγμα του 1864 οι γυναίκες χαρακτηρίστηκαν ως ως μη-ενεργοί πολίτες όπως και τα παιδιά, οι αλλοδαποί, οι πνευματικά ανήμποροι και οι κακοποιοί. Οι λίγες γυναίκες, που τόλμησαν να υπερβούν τον ιδιωτικό τους ρόλο, έγιναν αποδεκτές ως εξαιρέσεις. Έπρεπε να περάσουν 131 χρόνια, ως το 1952, για να λάβουν καθολικό δικαίωμα ψήφου και 160 χρόνια για πλήρη νομική ισότητα. Η ιστορία συνέχισε να κυριαρχείται από ανδρικές μορφές, ιδέες και πράξεις.

Πανεπιστημιακού – Δημοσιογράφου