Ήταν το 1821. Και ήταν 23 του Απρίλη. Η Μάχη της Αλαμάνας και η μάχη της Χαλκομάτας. Ο Θανάσης Διάκος και ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαίας.

Γράφει η Λίλη Τσώνη

Ξεκινώντας από τη Λαμία, μέσω της παλαιάς εθνικής οδού,αφήνουμε πίσω μας το Μοσχοχώρι, προσπερνάμε την διασταύρωση της Ηράκλειας χωρίς να μπούμε στο χωριό, και αφού περάσουμε τη γέφυρα του Ασωπού, αρχίζουμε να ανεβαίνουμε το δρόμο-πέρασμα με τις στροφές, οδηγώντας ανάμεσα στο βουνό και στο γκρεμό. Είναι ένας δρόμος στενός, με χαμηλή βλάστηση. Είναι ένας δρόμος-καραούλι, αφού σε όποιο σημείο του κι αν σταθεί κάποιος, έχει μπροστά του απλωμένη την πεδιάδα του Σπερχειού. Οδηγούμε για 8 χιλιόμετρα. Θα σταματήσουμε εκεί, όπου ένα μνημείο με ένα Σταυρό, στα αριστερά,θα τραβήξει την προσοχή μας. Κάπου, κοντά στη Δεσποτόβρυση.

Διαβάζουμε ότι είναι αφιερωμένο σε δύο αδέρφια από τη Δεσφίνα της Παρνασσίδας. Τον Ησαία, Επίσκοπο Αμφίσσης, και τον Ιωάννη, Ιερέα, που έπεσαν εδώ, στη Χαλκομάτα, στις 23 Απριλίου 1821, μαχόμενοι για την Πατρίδα, στη μάχη της Αλαμάνας. Και ότι το Ηρώο αυτό ανεγέρθηκε 105 χρόνια αργότερα, με κοινό έρανο…

Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαίας και τι γύρευε εκεί στην ερημιά, στο ύψωμα της Χαλκομάτας; Ήταν Επίσκοπος, όπως λέει και ο τίτλος του, και Σάλωνα ήταν το τότε όνομα της Άμφισσας. Είχε γεννηθεί στη Δεσφίνα Παρνασσίδας, το 1769. Ήταν γιος ιερέα και τον βάφτισαν Ηλία. Ήταν 20 χρονών όταν εκάρη μοναχός στο Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου της Δεσφίνας, ύστερα από 2 χρόνια δίπλα στον καλόγηρο Γεράσιμο Λύτσικα. Πήρε το όνομα Ησαΐας και χειροτονήθηκε διάκονος στη Μονή Οσίου Λουκά. Μαθήτευσε δίπλα στους Κοσμά Μπαλάνο και Αθανάσιο Ψαλίδα,στα Γιάννενα, όπου γνωρίσθηκε και με τον Αλή-Πασά. Αν και πολύ νέος, γρήγορα χειροτονήθηκε Ηγούμενος. Αυτό έκανε τον Πατριάρχη Κύριλλο Στ' να τον καλέσει για επιμόρφωση στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί γνώρισε και τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’. Το 1818 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία και μετά τον θάνατο του Ιωακείμ χειροτονήθηκε επίσκοπος Σαλώνων, με τη σύμφωνη γνώμη των τοπικών προκρίτων αλλά και του ίδιου του Αλή-Πασά. Ο Αλή-Πασάς ήταν γνωστός με τον πατέρα του και κάποτε είχε γλυτώσει τον Αλή-Πασά σε μια πολύ δύσκολη στιγμή. Δύο χρόνια αργότερα, ο Επίσκοπος Ησαΐας έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρίας. Συγκέντρωνε χρήματα και όπλα για την επανάσταση των σκλαβωμένων Ελλήνων, αναπτύσσοντας ένα σπουδαίο φιλανθρωπικό αγώνα.

Ήδη από το 1820, ο Επίσκοπος Σαλώνων συνεργαζόταν στενά με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, προετοιμάζοντας τον Αγώνα.

^{Battle of Alamana. Scene from the Greek War of Independence. Painting by Panagiotis Zografos, under the guidance of Makriyannis.1.Lamia 2.Bridge and khan of Alamana 3.Troops of Omer Vrionis and Mehmet Pacha 4.Diakos captured 5.Diakos impaled}

O Χουρσίτ Πασάς είχε ήδη στείλει από τα Γιάννενα τους τούρκους διοικητές Ομέρ Βρυώνη και Κιοσέ-Μεχμέτ, με 9.000 στρατό, για να σταματήσουν την επανάσταση στην Πελοπόννησο. Το στρατό των Ελλήνων, αποτελούσαν 1.500 αρματολοί.

Ο Αθανάσιος Διάκος αποφασίζει μαζί με τον Πανουργιά (Δημήτριος Ξηρός) και τον Γιάννη Δυοβουνιώτη,ο μεν Δυοβουνιώτης να καταλάβει με 400 άντρες τη γέφυρα του Γοργοπόταμου, ο δε Πανουργιάς με 600 άνδρες το χωριό Μουσταφά-μπέη (Ηράκλεια) και το ύψωμα της Χαλκωμάτας. Έτσι, θα προσπαθούσαν να κρατήσουν τον έλεγχο των δύο δρόμων, που οδηγούσαν ο ένας στη Φωκίδα και τη Λοκρίδα, και ο άλλος στη Βοιωτία. Ο Διάκος με 500 άνδρες,θα υπερασπιζόταν τη γέφυρα της Αλαμάνας και τα Πουριά, αποκόπτοντας τον δρόμο που οδηγούσε στις Θερμοπύλες. Ο ίδιος θα οχυρωνόταν στη ράχη της Δαμάστας, από όπου θα μπορούσε να ελέγχει το δρόμο.Στον Καλύβα και το Μπακογιάννη, θα ανέθετε τη φύλαξη της γέφυρας της Αλαμάνας. Το σώμα του Δυοβουνιώτη υποχωρεί πρώτο μπροστά στη σφοδρή επίθεση που δέχθηκαν από το πεζικό και το ιππικό των τούρκων. Ο Πανουργιάς συνεχίζει να αντιστέκεται, αλλά ύστερα από τον σοβαρό τραυματισμό του, αναγκάζεται να υποχωρήσει. Ωστόσο, οι Έλληνες συνεχίζουν να αντιστέκονται απέναντι στον στρατό του Κιοσέ Μεχμέτ, αλλά οι απώλειές τους ήταν μεγάλες. Ο Διάκος που παρακολουθουθεί από τη ράχη της Δαμάστας, σπεύδει σε βοήθεια. Ο Καλύβας και ο Μπακογιάννης προσπαθούν να απασχολήσουν τους τούρκους μέσα από ένα χάνι, κοντά στη γέφυρα. Οι άντρες του Διάκου είναι πλέον ελάχιστοι, άλλοι μιλούν για 10, και άλλοι για 50. Τον συμβουλεύουν να υποχωρήσουν. Εκείνος δεν συμφωνεί.

^{Η Μάχη της Αλαμάνας. Λιθογραφία. Αλέξανδρος Ησαΐας. Αλέξανδρος Ησαΐας (1800-1839) δάσκαλος, χαράκτης, ζωγράφος. ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ}

Συνεχίζει να πολεμάει, ακόμη κι όταν το γιαταγάνι του σπάζει μέσα στη χούφτα του. Χρειάστηκαν πέντε αλβανοί για να τον συλλάβουν, κι αυτό έγινε μόνο όταν λαβώθηκε. Οι Έλληνες στη μάχη της Αλαμάνας, έχασαν 200 άντρες. Ο Ομέρ Βρυώνης ανηφορίζει στο ύψωμα της Χαλκωμάτας. Συγκρούεται με τους άντρες του Πανουργιά. Ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας τραυματίζεται θανάσιμα και ο αδερφός του παπα-Γιάννης, σκοτώνεται. Οι τούρκοι κόβουν το κεφάλι του νεκρού Ησαΐα, του αδερφού του και των υπόλοιπων αγωνιστών. Αργότερα, στη Λαμία, στη διάρκεια του μαρτυρίου του ανασκολοπισμού, στο οποίο υπέβαλαν το Διάκο, τα κεφάλια των νεκρών αγωνιστών τα στέριωσαν απέναντι από τον Διάκο και τα πέταξαν μετά το θάνατό του σε ένα ρέμα, μαζί με το σώμα του.

1916. 105 χρόνια αργότερα. Αναγείρεται προς τιμή του Ησαΐα και του αδελφού του, Ηρώο με μαρμάρινο σταυρό και αναφορά στο γεγονός της Μάχης στη Χαλκομάτα, κοντά στη βρύση που λέγεται Δεσποτόβρυση, πάνω στον παλαιό δρόμο Λαμίας-Άμφισσας.

Διαβάζουμε…

[…]Η ιστορία παραχαράχτηκε και αδίκησε τον Ησαϊα. Και η πολιτεία τον παραμέρισε γιατί οι ιστορικοί μας τον αγνόησαν.

Μόνο ο Περραιβός δικαιώνει την αλήθεια γράφοντας […] (apostoliki-diakonia.gr)

Και, σύμφωνα με τον Περpαιβό:

[…] (ο Διάκος) έδραμεν αμέσως και κατέλαβεν την γέφυραν (της Αλαμάνας) θέσιν την πλέον σημαντική και κινδυνώδη, τον οποίον πολλοί ηκολούθησαν, αλλά παρουσιασθέντος του κινδύνου, ολιγώτατοι τον εμιμήθησαν, εξαιρέτως ο Σεβασμιότατος Επίσκοπος Σαλώνων Ησαϊας, όστις και έλαβε τον ίδιον στέφανον της δόξης με τον Διάκον, φυλάξας την θέσιν του κατά το ευώνυμόν του Διάκου, όπου ο εχθρός διέβαινε τον πόρον του ποταμού και αφού εθυσίασαν ικανούς, απέθανε και αυτός μαχόμενος υπέρ πίστεως και πατρίδος και υπέρ των ιδίων λογικών του προβάτων.Ο θάνατος του Διάκου και του Αρχιερέως Ησαΐα,επλάτυναν τα στενά των Θερμοπυλών, και της Χαλκωμάτας δια τους Τούρκους».

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Για τον Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα. Απόσπασμα από το Τρίτο Άσμα του «Αθανάσης Διάκος», επίλογος: «... Στ' αγέρι κρεμασμένα ωσάν καντήλια τ' ουρανού, αποβραδίς δυο φώτα εφάνηκαν στη σκοτεινιά... Κανείς δεν τα ‘χε ανάψει... Κι ένας που πέρασε αποκεί, καλόγερος, διαβάτης, κι είδε το θάμμα κ' έδραμε, στη λάμψη δυο κεφάλια ηύρε που πλάγιαζαν γλυκά... τόνα του παπα-Γιάννη και τ’ άλλο του Δεσπότη του. Γονατιστός εμπρός τους έμειν' ο γέρος κι' έκλαψε. Τους έριξε τρισάγιο τα φίλησε στο μέτωπο και με το δοκανίκι έσκαψε λάκκο κ' έθαψε τ' αχώριστα τ' αδέρφια. Βλογάει το χώμα τρεις φοραίς... Έκαμε το σταυρό του και χάνεται στην ερημιά... Εσβήστηκαν τα φώτα»...

Ανδριάντας του Δεσπότη Σαλώνων Ησαΐα στο κέντρο της Άμφισσας.

Lemur12, Attributionupload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/51/Isaias.jpg

Στη Δεσφίνα, υπάρχει Μουσείο του Δεσπότη Σαλώνων Ησαΐα. Εκεί που βρισκόταν το πατρικό του σπίτι. Εκτίθενται το εγκόλπιο, ιερό Ευαγγέλιο, πιστά αντίγραφα από τα άμφιά του και προβάλλεται δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ για το έργο και τη ζωή του.

Κενοτάφιο του Αθανασίου Διάκου, στην πόλη της Λαμίας.

Πώς βγήκε στα βουνά ο Αθανάσιος Διάκος, σαν τον παππού του, που και εκείνος ήταν ένας ντόπιος κλέφτης;

Μία παράδοση λέει,πως όταν ο Αθανάσιος Διάκος ήταν μοναχός, ένας Τούρκος πασάς πήγε στο μοναστήρι του Προδρόμου στην Αρτοτίνα με τα στρατεύματά του και εντυπωσιάστηκε απ' την εμφάνιση του νεαρού μοναχού. Ο Διάκος προσβλήθηκε απ' τα λεγόμενα του Τούρκου (και την μετέπειτα πρόταση) και μετά από καβγά, τον σκότωσε. Έτσι αναγκάστηκε να φύγει στα κοντινά βουνά και να γίνει κλέφτης.

Άλλη παράδοση, λέει ότι σε ένα γάμο στην Αρτοτίνα, όπου γλεντούσαν και πυροβολούσαν όπως συνηθιζόταν, είχε πάρει μέρος και ο Διάκος. Μια αδέσποτη σφαίρα βρήκε και σκότωσε τον γιο της Κοντογιάννενας, που ήταν από μεγάλο σόι της Κοσταρίτσας (ενός γειτονικού χωριού της Αρτοτίνας). Ο φόνος καταλογίστηκε από όλους, Χριστιανούς και Τούρκους, στον Διάκο και ας μην ήταν καθόλου βέβαιο πως εκείνος, άθελά του, ήταν ο φονιάς. Αναγκάστηκε έτσι να κρυφτεί στα περίχωρα γιατί τον αναζητούσαν τα τουρκικά αποσπάσματα. Αργότερα τον Δεκαπενταύγουστο, στο πανηγύρι της Παναγίας, ο Διάκος κατέβηκε στο χωριό. Οι Τούρκοι, που παραμόνευαν, τον συνέλαβαν μαζί με κάποιον Καφέτζο που κυνηγούσαν και τους οδήγησαν δεμένους στον Φεράτ-εφέντη, διοικητή του Λιδωρικίου, ο οποίος τους φυλάκισε. Ο Διάκος κατάφερε να αποδράσει μαζί με τον Καφέτζο και να φύγουν στα βουνά. Μαζί έφτασαν στο λημέρι του ξακουστού κλέφτη της Δωρίδας Τσαμ Καλόγερου.

Υπάρχουν άλλες δυο εκδοχές που διαφωνούν μεταξύ τους και έχουν να κάνουν με τον τόπο που γεννήθηκε ο Αθανάσιος Διάκος…

Την καταγωγή του από την Αρτοτίνα, υποστηρίζει:

• Η πρώτη Βιογραφία του Διάκου από τον Ρόδιο, το 1835,
• τα "Ελληνικά" του Ιακ. Ραγκαβή (1853),
• το γενεαλογικό δένδρο του Διάκου, που κατέγραψε το 1883 ο ιστορικός Κρέμος και
• το πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης του Αθανασίου Διάκου, που είχε εκδοθεί το έτος 1865 από το Δήμο Κροκυλείου, όπου υπαγόταν η Αρτοτίνα.

Η καταγωγή του από την Άνω Μουσουνίτσα (σήμερα Αθανάσιος Διάκος), υποστηρίζουν οι μαρτυρίες:

• του Γκούρα, του Φιλήμονος, του Περραιβού και
• του Finley, του Bartholdy και του Hertsberg.

Λ. Τ.