Απόκριες στην παλιά Λαμία...

Πως γιόρταζαν, πριν δεκαετίες, τις Απόκριες στη Λαμία. Μια ιστορική αναδρομή στα Λαμιώτικα έθιμα των Απόκρεων.

Η Γκαμήλα που ξεκινούσε από τη γειτονιά των Αγίων Θεοδώρων και ξεσήκωνε την πόλη με το κέφι και τα το χορό της, το κομιτάτο, η αρκούδα και τα γαϊτανάκια, ο χορός στο Ακταίον και στο Πανελλήνιο, τα τραγούδια της χορωδίας του τενόρου Κώστα Τρωγαδή και η έκδοση της σατιρικής εφημερίδας Σπαρματσέτο, ήταν κάποια από τα έθιμα που διασκέδαζαν την προπολεμική Λαμία την περίοδο των Αποκριών.

Νεότερο στη λαϊκή μας παράδοση, είναι το δρώμενο του Νεομαγνησιώτικου γάμου που αναπαριστά τα ήθη της δεκαετίας του ΄30, όταν άρχισαν να γίνονται οι πρώτοι γάμοι ανάμεσα σε Ρουμελιώτες και πρόσφυγες από την Μικρά Ασία.

Η γκαμήλα των Αγίων Θεοδώρων

Σύμφωνα με άρθρο του Δημήτρη Νάτσιου, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Εθνικός Αγώνας» το 1975με τίτλο «Απόκριες στην παλιά Λαμία», οι κάτοικοι της παλιότερης γειτονιάς της Λαμίας έπαιρναν «το κεφάλι ενός ζώου, συνήθως, αλόγου το οποίο και κάλυπταν με προβιά στηριζόταν σε ξύλο και κατέληγε στο κυρίως σώμα της γκαμήλας. Ο θώρακας και το υπόλοιπο «σώμα» της ήταν καλυμμένο με μαντανίες.

Στη ράχη της τοποθετούσαν ομοίωμα ανθρώπου, συνήθως μια κούκλα, στο πίσω μέρος είχε και ουρά, στο λαιμό κρεμούσαν κουδούνια, γουργουράκια, κυπριά.

Στο εξωτερικό της γκαμήλας εισέρχονταν δύο άνδρες, ένας μπροστά και ένας πίσω. Ο ευρισκόμενος άνδρας εμπρός ήταν και οδηγός, άνοιγε και παραθύρι δια να βλέπει, κρατούσε το λαιμό και το κεφάλι της γκαμήλας, ενώ στήριζε στους ώμους του το σκελετό του ζώου. Ακολουθούσαν οι παλιάτσοι που μάζευαν τα χρήματα και οι οργανοπαίχτες με νταούλι, ντέφι και πίπιζα.

Συνήθως προηγείτο και κρασοκατάνυξη με αποτέλεσμα να έρχονται σε ευθυμία οι εντός της γκαμήλας κλειόμενοι και χορεύοντες. Όταν έφθανε σε πλατείες με συγκεντρώσεις έλεγε ένας οργανοπαίχτης «άρμα» (αντί του ορθού όρμα-όρμησε), τότε η γκαμήλα διέσχιζε τα πλήθη χορεύοντας, ήταν κι αυτό μια φιγούρα, ένα σκέρτσο.

Ορισμένοι μάλιστα από τους συνοδούς έλεγαν χλευαστικά το εξής τραγουδάκι:

Της γκαμήλας το παιδί

Έπεσε από το σκαμνί

Έσπασε το πόδι του

Και το καλαπόδι του».

Τα ονόματα που αναφέρονται ως πρωταγωνιστές του εθίμου της γκαμήλας ήταν του Θύμιου Διαμαντή, του Κ. Καλαμποκιά, του Γ. Σκαπιτουράκη, του Τσιόφλιου και του Β. Κουτσόπουλου, του γνωστού «Ζάλη».

Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για το σημαντικό αυτό λαογραφικό στοιχείο της περιοχής μας, το αποκριάτικο έθιμο της γκαμήλας, αλιεύσαμε στο διαδίκτυο, ένα άρθρο που έγραψε στην Εφημερίδα των Συντακτών, ο καραγκιοζοπαίκτης Γιάννης Χατζής, για το πλούσιο πολιτιστικό έργο του Χρήστου Αθανασίου, του τελευταίου «αρχιγκαμηλιέρη» της Ρούμελης, όπως τον χαρακτήρισε, όταν «έφυγε» απρόσμενα από κοντά μας στις 27 Ιουλίου 2019.

(Χρήστος Αθανασίου, ο τελευταίος «αρχιγκαμηλιέρης» της Ρούμελης)

Στον Χρήστο Αθανασίου, τον άνθρωπο που αποτελούσε την ψυχή της συνοικίας των Αγίων Θεοδώρων τις Απόκριες, είναι αφιερωμένο άλλωστε το σημερινό μας άρθρο για τις Απόκριες στην παλιά Λαμία και το έθιμο της γκαμήλας.

Ο «αρχιγκαμηλιέρης» και το δρώμενο της γκαμήλας

Σύμφωνα με την Εφημερίδα των Συντακτών, η πρώτη καταγραφή του τόσο διαδεδομένου αποκριάτικου λαϊκού εθίμου της «γκαμήλας» γίνεται στη Στυρία (ομοσπονδιακό κρατίδιο της Αυστρίας) τον 18ο αιώνα. Επεκτάθηκε στα νότια της Βαλκανικής Χερσονήσου, όπου εντοπίζεται στη Βουλγαρία, την Ανατολική Ρωμυλία και τη Θράκη, για να φτάσει τον 19ο αιώνα μέχρι την Κρήτη. Απαντά και σαν «τζιαμάλα». Η λέξη «γκαμήλα» προέρχεται από την αρχαία λέξη «κάμηλος». Το κ μετατρέπεται σε γκ με τη μεταφορά του τελικού ν του άρθρου -«την» (καμήλα) σε «τη» (γκαμήλα). Το λαϊκό αυτό δρώμενο λαμβάνει χώρα τις δύο Κυριακές της Αποκριάς (της Κρεατινής και της Τυροφάγου), ενώ δίνει το «παρών» και την Καθαρά Δευτέρα.

Ο σκελετός της «γκαμήλας» κατασκευάζεται από ξύλο και σκεπάζεται με λινάτσα, χαλιά ή βελέντζες. Το κεφάλι είναι ένα καμουφλαρισμένο κρανίο αλόγου, μουλαριού ή γαϊδάρου και η κάτω σιαγόνα του κεφαλιού είναι κινητή. Μέσα στην «γκαμήλα» μπαίνουν δυο άτομα που εκτελούν τις κινήσεις του «ζώου» σύμφωνα με τις εντολές του «αρχιγκαμηλιέρη». Η «γκαμήλα» είναι στολισμένη με φούσκες, ελληνικές σημαίες, ενώ συχνά πάνω στη ράχη της μια μεγάλη κούκλα όμορφης κοπέλας παριστάνει τον αναβάτη.

Την εμφάνιση και τη δράση της «γκαμήλας» συνοδεύουν λαϊκά όργανα, με πρώτα και καλύτερα το νταούλι και το τουμπελέκι. Με οδηγό τον «αρχιγκαμηλιέρη» και τον μικρό παραγιό του, μέσα σ’ έναν πανζουρλισμό οργάνων και θεατών, η «γκαμήλα» είναι όλο νάζια, χούγια και καμώματα, μέχρι που αρρωσταίνει, με κορύφωση τη θεραπεία της από έναν γιατρό που έρχεται καβάλα σ’ ένα γαϊδούρι ξεσαμάρωτο.

Ο κόσμος χαρτζιλικώνει την «γκαμήλα» κι αυτή γονατίζει και φιλά το χέρι των κουβαρντάδων.

Στο τέλος, η «γκαμήλα» κάνει ζαβολιές, γίνεται άτακτη, την κυνηγούν, συλλαμβάνεται και… τιμωρείται με αποκεφαλισμό.

Πρόκειται για μια συμβολική πράξη, που σημαίνει το τέλος των Αποκριών, των ξέφρενων γλεντιών και της ξενοιασιάς, υπονοώντας ότι τώρα «τα κεφάλια μέσα».

Η αρκούδα

Ένα άλλο λαμιώτικο έθιμο ήταν και η αρκούδα, σύμφωνα με το οποίο ένας άνδρας μεταμφιεζόταν σε αρκούδα φορώντας ένα δέρμα ζώου και ένα χωνί σαν την μουσούδα της αρκούδας. Συνοδεύονταν από τον αρκουδιάρη που την είχε δεμένη και την έσερνε με ένα σχοινί. Ο αρκουδιάρης κρατούσε καμουτσίκι και έπαιζε πίπιζα και ταμπούρλο γυρνώντας στους δρόμους και στις πλατείες της πόλης, ενώ η αρκούδα "πειθαρχούσε" πιστά στο αφεντικό της.

Το κομιτάτο

Το κομιτάτο ήταν μια ομαδική λαϊκή εκδήλωση της παλιάς Λαμίας που λάμβανε χώρα το απόγευμα της τελευταίας Κυριακής των Αποκριών, με τον Εμπορικό Σύλλογο να αθλοθετεί βραβεία για εκείνους που θα σατίριζαν με τον καλύτερο και πιο ευρηματικό τρόπο πρόσωπα ή καταστάσεις. Η πομπή του κομιτάτου ξεκινούσε από την οδό Όθωνος, συνέχιζε στην πλατεία Λαού, στην πλατεία Ελευθερίας και από τη Ρήγα Φεραίου κατέληγε στην πλατεία Πάρκου, όπου γίνονταν οι "εξαγγελίες" και διαλύονταν στην οδό Καποδιστρίου.

(Γαϊτανάκι στις Κομποτάδες το 1982)

Το γαϊτανάκι

Όπως διαβάζουμε στο άρθρο του Δημήτρη Νάτσιου, το γαϊτανάκι αποτελούσε έναν ιδιόρρυθμο ομαδικό χορό που χόρευαν τύποι μποέμ και γλεντζέδες κατά τις ημέρες των Αποκριών στην προπολεμική Λαμία, με το ρόλο της ντάμας να τον υποδύονται μασκαρεμένοι άνδρες.

Οι χορευτές ήταν 14 και δημιουργούσαν επτά ζεύγη, από 7 άνδρες και επτά "γυναίκες", ο καθένας από τους οποίους κρατούσε από μια πάνινη ταινία. Όλες οι ταινίες ξεκινούσαν από την κορυφή ενός στύλου ύψους 3-4 μέτρων, που βρισκόταν στο κέντρο και τον κρατούσε ένας πιερότος. Στην ομάδα συμμετείχαν ακόμα οι "οργανοπαίχτες" (με κιθάρα, μαντολίνο, βιολί, ακορντεόν και τρίγωνο) και 4 "παλιάτσοι", άνδρες που ήταν μεταμφιεσμένοι κι είχαν ως αποστολή να συγκεντρώνουν χρήματα από τους... "υπαίθριους θεατές". Το σύνθημα δίνονταν με σφύριγμα του "στυλάρη" και οι 14 χορευτές άρχιζαν να κινούνται ρυθμικά υπό τους ήχους της μουσικής, κάνοντας τρεις φιγούρες που σταδιακά έπλεκαν το γαϊτανάκι.

(Ο τενόρος Κώστας Τρωγαδής)

Η χορωδία του Κώστα Τρωγαδή

Μια αποκριάτικη εκδήλωση που κάθε χρονιά δημιουργούσε χαρούμενη, εορταστική ατμόσφαιρα ήταν αυτή που πραγματοποιούσε η χορωδία του διαπρεπή τενόρου Κώστα Τρωγαδή. Του μόνιμου μέλους της Λυρικής Σκηνής Αθηνών που γεννήθηκε στη Λαμία το 1909 και είχε την ξεχωριστή τιμή να εμφανιστεί στη Σκάλα του Μιλάνου. Όπως σημειώνει στο άρθρο του ο Δημήτρης Νάτσιος την εξαιρετική εκείνη χορωδία που γέμιζε την πόλη με τραγούδια και χαρά αποτελούσαν, μεταξύ άλλων, οι: Στ. Κατράνης, Θ. Βουλγαράκης, Αλ. Λεπραντζής, Μιλ. Τάκας, Δημ. Γουζόπουλος, Δημ. Μουζάκας, Δημ. Χρηστάκης, Αρ. Κολέτσας, Θαν. Τσαντήλας, Γ. Παπαιωάννου, Μιχ. Κουκουμπάνης, Κ. Γαλιρόπουλος, Νίκ. Εγκολφόπουλος, Στ. Καραμουσκέτας, Π. Δημουλάς, Γ. Τραχήλης, Ν. Αραμπέλος.

Ο χορός του Εμπορικού Συλλόγου

Το αποκορύφωμα των αποκριάτικων εκδηλώσεων αποτελούσε ο χορός του Εμπορικού Συλλόγου Λαμίας που πραγματοποιούνταν στο "Ακταίον", στο "Πανελλήνιον" και αλλού.

(Το ξενοδοχείο Ακταίον: φωτογραφία από το αρχείο του William J Woodhouse)

Ήταν πλούσιος σε εδέσματα, ενώ οι προσκεκλημένοι συναγωνίζονταν σε γούστο και φορέματα αλλά και πολύ χορό και κέφι.

(Η σατιρική εφημερίδα Σπαρματσέτο)

Σπαρματσέτο

Σατιρική εφημερίδα που τυπώνονταν στο τυπογραφείο της εφημερίδας "Λαϊκή Φωνή" των Αδελφών Παπαδέλου και της "Επαρχίας" και σατίριζε πρόσωπα και καταστάσεις της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της πόλης.

(Η σατιρική εφημερίδα Σπαρματσέτο)

Όπως διαβάζουμε σε άρθρα του Δημήτρη Νάτσιου στην εφημερίδα Εθνικός Αγών (24/2/1974 και 9/2/1975), "το Σπαρματσέτο συντάσσετο συνήθως από τους αείμνηστους δικηγόρους Χρ. Κοντογεώργον, Γεώργιον Αλεξανδρήν και άλλους, τεχνικώς δε επιμελούνταν εις το τυπογραφείον του ο αείμνηστος Γεώργιος Παπαδέλος και οι Ιωαν. Ζαγγανάς, Δημ. Σαντάρμης, ο Διευθυντής του "Εθνικού Αγώνα" Στάθης Σκούρας".

(Οικογένεια Παπαδέλου / Φωτογραφία του Νίκου Δαβανέλλου από το βιβλίο "Τα πρόσωπα 1760-1930")

Τα φύλλα της εφημερίδας που εκδόθηκαν ήταν ελάχιστα καθώς ο πόλεμος του ΄40 άλλαξε ολοκληρωτικά την καθημερινότητα των ανθρώπων, ενώ κάποιες προσπάθειες που έγιναν για την επανέκδοση του Σπαρματσέτου δεν είχαν αποτέλεσμα.

Νεομαγνησιώτικος γάμος: Το λαϊκό δρώμενο που «πάντρεψε» Μικρασιάτες πρόσφυγες και Ρουμελιώτες

(Νεομαγνησιώτικος γάμος)

Νεότερο στη λαϊκή παράδοση, μιας και πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά πριν τριάντα χρόνια, το 1994, το δρώμενο του Νεομαγνησιώτικου γάμου αναπαριστά τα ήθη και τα έθιμα της δεκαετίας του ΄30, όταν άρχισαν να γίνονται οι πρώτοι γάμοι ανάμεσα σε Ρουμελιώτες και πρόσφυγες από την Μικρά Ασία που εγκαταστάθηκαν στην συνοικία της πόλης.

Περιγράφεται με χιούμορ η αρνητική υποδοχή τους από τους ντόπιους, τα πρώτα χρόνια μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Όμως με τους γάμους Μικρασιατών και Ρουμελιωτών έγινε η σύνθεση, το μπόλιασμα που οδήγησε στην πρόοδο του τόπου.

(Νεομαγνησιώτικος γάμος)

Με φανταστικούς, σατιρικούς προς την εξουσία και εύθυμους διαλόγους που αλλάζουν κάθε χρόνο, περιγράφεται οι δυσκολίες και στο τέλος ο γάμος της νύφης, της Μαριγώς και του γαμπρού, του Χαραλάμπη, στο τέλος πάντα ξεπερνιούνται οι αρχικές δυσκολίες και τελικά «ενώνουν» τις τύχες και τις ζωές τους συμφιλιώνοντας παραδόσεις και έθιμα Μικρασιατών προσφύγων και Ρουμελιωτών.

(Νεομαγνησιώτικος γάμος)

Το οχτάστιχο, είναι πλέον γνωστό:

Και φέτος γάμος γίνεται στη Νέα Μαγνησία,

γάμος αποκριάτικος, μα έχει σημασία,

Γιατί κρατάει ζωντανά τα έθιμα και ήθη

του γάμου και του προξενιού, μη τα σκεπάσει η λήθη.

Νύφη Μικρασιάτισσα και ο γαμπρός μας ντόπιος,

έτσι οι γάμοι γίνονταν σε τούτους ‘δω τους τόπους.

Να χαίρεται η Ρούμελη, να ζει η Μικρασία

που ανταμώθηκαν εδώ, στη Νέα Μαγνησία.

(Η σατιρική εφημερίδα Σφήκα που κυκλοφόρησε το 2001 από τον Εξωραϊστικό Εκπολιτιστικό Σύλλογο Γυναικών)