Πού βρίσκεται ο τάφος του Αθανασίου Διάκου στη Λαμία;

Οι τελευταίες στιγμές του ήρωα της Αλαμάνας, οι διάλογοι με τους πασάδες και ο τραγικός θάνατός του.

Το ερώτημα «πού έχει ταφεί ο Αθανάσιος Διάκος» είναι ένα ιστορικό θέμα που απασχόλησε, σχεδόν δυο αιώνες τώρα, ερευνητές και ιστορικούς, δημοσιογράφους και λογοτέχνες. Και συνεχίζει ακόμα να συγκεντρώνει αμείωτο το ενδιαφέρον.

Οι πληροφορίες για το χώρο ταφής του ήρωα που είχαν δημοσιευθεί, μέχρι πρόσφατα, ήταν ελάχιστες και συγκεχυμένες, με τον ιστορικό Γεώργιο Κρέμο να γράφει σε άρθρο του στο περιοδικό Απόλλων (1887) πως το άψυχο, καρφωμένο στη σούβλα, σώμα του Διάκου και τα κομμένα κεφάλια των συμπολεμιστών του είχαν τοποθετηθεί επί 6 ημέρες σε κοπριά ώσπου οι Τούρκοι ζήτησαν από τους Λαμιώτες Κεφάλα και Φαραδήμο να τα ρίξουν στο παρακείμενο ρέμα (Σκατόρρεμμα).

Ο Λειβαδίτης ιστορικός και συγγραφέας Τάκης Λάππας, στο βιβλίο του «Θανάσης Διάκος», που κυκλοφόρησε το 1949, ανέφερε την τοπική παράδοση που ήθελε κάποιον Λαμιώτη να ξεχώνει την επόμενη ημέρα το άψυχο σώμα του ήρωα, να το πλένει, να το σαβανώνει και να το θάβει σε ερημοκλήσι του Ζητουνίου.

Ο Διάκος, σύμφωνα με τοπικούς θρύλους που επικαλείται και το protothema.gr σε πρόσφατη ανάρτησή του, ρίχτηκε σε κοντινό χαντάκι ενώ ήταν ακόμα ζωντανός! Δεν μπορούσε όμως να φύγει καθώς δεν μπορούσε ούτε να συρθεί. Λέγεται, κατά το δημοσίευμα, ότι έζησε μια-δυο μέρες βογκώντας από τους πόνους και πως τη "χαριστική βολή" τού την έδωσε ένας αθίγγανος, ενώ αναφέρει ως χώρο ταφής του, την περιοχή όπου αρχίζει σήμερα η οδός Ησαΐα.

Αυτές και πολλές ακόμα αναφορές σε βιβλία, άρθρα και πληθώρα δημοσιευμάτων προσπαθούν να φωτίσουν το μυστήριο και να δώσουν πειστικές απαντήσεις σε ένα ερώτημα που μέχρι πρόσφατα χάνονταν στην αχλή των λαϊκών θρύλων και παραδόσεων. Δυο μαρτυρίες, όμως, που ήρθαν στη δημοσιότητα μέσα από την ενδελεχή ερευνητική εργασία του Ιστορικού - Φιλολόγου Δημητρίου Νάτσιου, συνθέτουν τις ψηφίδες της τοπικής μας ιστορίας και μας οδηγούν σε κάποια αβίαστα συμπεράσματα.

«Το ενταφίασα με όλην την μεγαλοπρέπειαν»
Πρώτη γραπτή μαρτυρία που αναφέρει ο Δημήτρης Νάτσιος, σε άρθρο του για τον Αθανάσιο Διάκο που φιλοξενήθηκε στα Φθιωτικά Χρονικά (2017), είναι του καθηγητή στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, Παναγιώτη Φάκλαρη, ο οποίος έφερε στο φως μια άγνωστη και αποκαλυπτική μαρτυρία του Φιλικού και πράκτορα των Ελλήνων στα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη, του Παναγιώτη Σκόρδη από τη Βέρβενα Αρκαδίας. Όπως λέει μάλιστα ο ίδιος ο Σκόρδης, χαρακτηριστικά: «Πριν του Ιερού αγώνος ήμουν εις τον ομέρ πασιά βερβεριόνη ένας των Γραμματέων αυτού, ήμουν ορκισμένος εις την Ιεράν Εταιρίαν της Πατρίδος».

(1834-35, Λαμία, το Σεράι του Πασά και το τέμενος στο Ζητούνι. Moritz Guiot)

Η μαρτυρία, που απευθύνεται «Προς την επί των Θυσιών και Αγώνων Εξεταστικήν Επιτροπήν», φιλοξενείται σε έγγραφο με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1846 το οποίο φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη, δημοσιεύτηκε στα Φθιωτικά Χρονικά του 1987 και είναι αποκαλυπτική.

«Εκστράτευσεν ο Ομέρ-Πασιάς δια την πελοπόνησσον και φθάσας εις το Δερβένι Φούρκα (Σ.Σ. Στο Καλαμάκι) με τα στρατεύματα του δεν έλειψα να ειδοποιώ τα Ελληνικά Στρατεύματα και αυτόν τον μακαρίτην Διάκον δια όλα τα στρατηγήματα του Ομέρ-Πασιά και αφού συνελήφθη ο μακαρίτης Διάκος και εθανατώθη με τον αισχρότατον θάνατον, αγόρασα το σώμα του και το ενταφίασα με όλην την μεγαλοπρέπειαν, ομού με εκατόν τριάντα κεφαλάς θυσιασθέντας εις τον πόλεμον του Διάκου και εικοσιτέσσαρους χριστιανούς ηλευθέρωσα από τον θάνατον, όπου είχον συλληφθεί αιχμάλωτοι. Υπέρ τας πέντε χιλιάδας γρόσια εδαπάνησα εις την θανήν του Διάκου και δια τας εκατόν τριάντα κεφαλάς και είκοσι τεσσάρων αιχμαλώτων».

(1834, Λαμία, το τέμενος με φόντο το Κάστρο. Αγνώστου)

Αυτό που συνάγεται από τη σημαντική αυτή μαρτυρία του Παναγιώτη Σκόρδη, είναι πως το λείψανο του ήρωα ετάφη και μάλιστα «με όλην την μεγαλοπρέπειαν». Μαρτυρία που αξιολογείται ως ιδιαίτερη σοβαρή και αξιόπιστη, μιας και ο Σκόρδης αποδεδειγμένα ήταν γραμματέας του Ομέρ Βρυώνη, και ως εκ τούτου είχε τη δυνατότητα -και την οικονομική- να εξαγοράσει και να θάψει το σώμα του Διάκου και τα κομμένα κεφάλια των συμπολεμιστών του.

Σύμφωνα τώρα με το Δημήτρη Νάτσιο, ο οποίος έχει ερευνήσει επί μακρόν την τοπική εκκλησιαστική ιστορία και τις αναφορές που υπάρχουν για του Ιερούς ναούς και τα νεκροταφεία της πόλης, εκείνη την περίοδο, υπήρχαν στις υπώρειες της Ακρολαμίας οι εκκλησίες: του Αγίου Νικολάου, που ήταν και ο πλησιέστερος στον τόπο μαρτυρίου, της Παναγίας Δέσποινας, του Αγίου Μηνά και των Αγίων Θεοδώρων.

Εκτός αυτών των ναών, σύμφωνα με τον κ. Νάτσιο, στο χριστιανικό τμήμα της πόλης βρίσκονταν ακόμα μια εκκλησία, ο Ιερός Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Χριστού, η οποία συγκεντρώνει, μαζί με τον Άγιο Νικόλαο, τις περισσότερες πιθανότητες για τον ενταφιασμό του Διάκου. Με βάση αρχειακές μαρτυρίες, Επίσκοπος Ζητουνίου φέρεται να ήταν από το 1819 έως το 1828 ο Νικηφόρος. Πιθανόν, λοιπόν, να ήταν ο Επίσκοπος Ζητουνίου Νικηφόρος εκείνος που χοροστάτησε στην τελετή που πραγματοποιήθηκε «με όλην την μεγαλοπρέπειαν», όπως σημείωνε ο Παναγιώτης Σκόρδης.

(Επιστολικό δελτίο με τη γέφυρα της Αλαμάνας)

Η ανακομιδή των λειψάνων
Η δεύτερη γραπτή μαρτυρία, που επικαλείται η έρευνα του Δημήτρη Νάτσιου, είναι η απόφαση που έλαβε το Δημοτικό Συμβούλιο στις 16 Αυγούστου 1843, επί δημαρχίας Γεωργίου Χαλμούκου, για την ανακομιδή των λειψάνων του ήρωα.

«Επειδή θέλει εις των ζώντων Ελλήνων τας ψυχάς να μένη και νεαρά των γενναίων κατορθωμάτων του αϊδίου και περικλεούς οπλαρχηγού Αθανασίου Διάκου η μνήμη. Επειδή ο ήρως ούτος στρατηγών την ευκλεεστάτην και περιμάχητον πρώτην κατά την Φθιώτιδα επί της γεφύρας του Σπερχειού, των Ελλήνων εκείνην μάχην, εναντίον μυριαρίθμου βαρβαρικού στρατού, πολεμών και πληγωθείς έπεσε και αιχμάλωτος και απέθανεν εντός της πόλεως Λαμίας μαρτυροψύχως υπέρ πίστεως και πατρίδος, τον δια πασσάλου θάνατον (βαρβαρικής επινοίας φρακαλέον προιόν)».

Στη συνεδρίασή του το Δημοτικό Συμβούλιο, μεταξύ άλλων τιμών, αποφάσισε «την ανακομιδήν των λειψάνων του αϊδίου πρωτομάρτυρος και πρωταγωνιστού Αθανασίου Διάκου και την μεταφοράν και εναπόθεσιν αυτών προς ώρας εις τον ιερόν ναόν του αγίου Νικολάου».

Όπως ορθά επισημαίνει ο κ. Νάτσιος, η γραπτή αυτή μαρτυρία του συλλογικού οργάνου του Δήμου καταδεικνύει πως το 1843 οι αρχές και οι κάτοικοι της πόλης μας γνώριζαν πού βρίσκονταν ο τάφος του Διάκου και αποφάσισαν να κάνουν την ανακομιδή των οστών και την μεταφορά τους στον Άγιο Νικόλαο, ο οποίος ήταν τότε ο Μητροπολιτικός ναός της Λαμίας.

Συνδυάζοντας τις δύο αυτές σημαντικές μαρτυρίες, καταλήγει ο κ. Νάτσιος, μπορεί κανείς να καταλήξει αβίαστα στο συμπέρασμα πως πιθανότατα η ταφή είχε γίνει είτε στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου, είτε στον Ιερό Ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Χριστού, που βρίσκονταν στην περιοχή μεταξύ των οδών Όθωνος και Ροζάκη Αγγελή, στο ανατολικό τμήμα της πλατείας Λαού και όχι μακριά του «σκατορρεύματος», όπως λέγονταν το ρέμα που διέρχονταν πλησίον της περιοχής.

Είθε, ο ιστορικός του μέλλοντος να φανερώσει κάποτε την ιστορική αλήθεια ότι τα οστά του ήρωα έχουν ταφεί «με όλην την μεγαλοπρέπειαν» στο προαύλιο του Αγίου Νικολάου ή στο σημείο όπου κάποτε βρισκόταν ο Ιερό Ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Χριστού. Και όχι πως πετάχτηκε στο Σκατόρεμα ώσπου άρχισε να αποπνέει δυσοσμία…

Από την Αλαμάνα στους πασάδες
Ας ξετυλίξουμε όμως το κουβάρι της ιστορίας, από τη στιγμή που ο Διάκος έπεσε αιμόφυρτος στα χέρια των Τούρκων έως τη στιγμή που θανατώθηκε με τον αποτρόπαιο ανασκολοπισμό. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές ο Διάκος, σοβαρά πληγωμένος στο δεξί ώμο, συνελήφθη από πέντε Τσάμηδες του Τελεχά Φέζου, μεταφέρθηκε δεμένος χειροπόδαρα πάνω σ' ένα μουλάρι στο τουρκικό στρατόπεδο στη Λαμία και οδηγήθηκε στη σκηνή του Ομέρ Βρυώνη. Παλιός του γνώριμος εκείνος, τον ρώτησε πώς άφησε να τον πιάσουν αιχμάλωτο.

(Πίνακας με το γεφύρι της Αλαμάνας)

"Αν ήξερα ότι δεν θα σκοτωνόμουν, θα κρατούσα ένα φουσέκι για τον εαυτό μου", απάντησε ο Διάκος. Έπειτα ήρθε κι ο Κιοσέ Μεχμέτ, ο οποίος τον ρώτησε για την αιτία και τον σκοπό της Επανάστασης: "Οι χριστιανοί όλοι σηκώθηκαν στ' άρματα για να ξεσκλαβωθούν", ήταν η απάντηση του Έλληνα ήρωα. Οι δυο πασάδες θαύμασαν τη γενναιότητά του. Μάλιστα ο Κιοσέ Μεχμέτ του πρότεινε να ενταχθεί στις δυνάμεις του και να τον βοηθήσει στην κατάπνιξη της Επανάστασης.

"Ούτε σε δουλεύω (Σ.Σ. δουλεύω για σένα) ούτε σε ωφελώ αν δουλέψω για σένα". Ο Μεχμέτ τον απείλησε ότι θα τον σκοτώσει, έλαβε όμως εκ νέου μια γενναία απάντηση: "Η Ελλάς έχει πολλούς Διάκους". Παρ' όλα αυτά, ο Αθανάσιος Διάκος θα γλίτωνε, καθώς ειδικά ο Ομέρ Βρυώνης τον εκτιμούσε πολύ. Όμως ένας σημαίνων Τούρκος του Ζητουνίου, ο Χαλήλ μπέης, που ήταν παρών στις στιχομυθίες, έπεσε στα πόδια του, εκλιπαρώντας τον να σκοτώσει τον επαναστάτη που ευθυνόταν για τον θάνατο πολλών Τούρκων στην περιοχή. Πρότεινε μάλιστα να εκτελεστεί με παραδειγματικό τρόπο. Αποφασίστηκε, λοιπόν, να εκτελεστεί με ανασκολοπισμό.

(Φωτογραφία από το γεφύρι της Αλαμάνας)

Με την είσοδο του στο Ζητούνι, δέχτηκε ύβρεις και χλεύη από τους ντόπιους Τούρκους. Του έδωσαν μάλιστα έναν πάσσαλο που προοριζόταν για το μαρτύριό του για να τον μεταφέρει ο ίδιος. Όταν κατάλαβε τον προορισμό του ξύλου, το πέταξε και, σύμφωνα με τον Φιλήμονα, φώναξε προς τους Αλβανούς φρουρούς του: "Δεν βρίσκεται από σας εδώ κανένα παλικάρι να με σκοτώσει με πιστόλι να με γλιτώσει από τους χαλντούπηδες;"

Δεν βρέθηκε κανείς και η θανατική ποινή με ανασκολοπισμό εκτελέστηκε την επόμενη ημέρα της μάχης στην Αλαμάνα, στις 24 Απριλίου 1821.

(Οικία που βρίσκονταν στην οδό Ροζάκη Αγγελή, στην οποία θρυλείται ότι φυλακίστηκε ο Διάκος)

Η ώρα του μαρτυρίου
Για τις τελευταίες μαρτυρικές ώρες του Αθανασίου Διάκου έχουν γραφεί πολλές αναλύσεις, που συχνά χάνονται στην αχλή της λαϊκής παράδοσης. Επιλέγουμε να δημοσιεύσουμε την αναφορά του Βοιωτού Γεωργίου Κρέμου, στο έργο του «Νεωτάτη Γενική Ιστορία», που βρέθηκε χρονικά κοντά στα γεγονότα και ως Γυμνασιάρχης στη Λαμία, καθώς και αυτή του δημοσιογράφου και συγγραφέα Σωτήρη Πατατζή που δημοσιεύθηκε στον Ταχυδρόμο το 1958.

(Το βιβλίο του Γεωργίου Κρέμου)

Ο Γεωργίος Κρέμος στη "Νεωτάτη Γενική Ιστορία"

«Έπειτα τον έδεσαν και τον έβαλαν επάνω εις μουλάρι και τον έφεραν εις το σεράγι (μέγαρον) του Διοικητηρίου και τον επαρουσίασαν, την επιούσαν, μετά την αιχμαλωσίαν, εις τον Χαλήλμπεην, όπου κατέλυσαν οι πασσάδες Κιοσσές και ο Ομέρ Βρυώνης. Εκ τούτων, ο Ομέρ Βρυώνης και άλλοι, πολλοί ανδρείοι Αλβανοί, ελυπούντο τον Διάκον, διά την ευμορφίαν του και διά την ανδρείαν του και τον παρεκίνουν, να γείνη Μωαμεθανός, διά να σώση την ζωήν του και διορισθή πασσάς όλης της Ανατολικής Ελλάδος. Αλλ’ ο Διάκος, μετά τον καφφέ, τον οποίον τω είχον προσφέρη, επιθέσας υπερηφάνως, τον ένα πόδα, επί του άλλου και στρήψας τον μύστακά του, τοις απεκρίθη, ούτε την θρησκείαν του αλλάσσει, ούτε το Γένος του προδίδει, προτιμά εκατόν φορές τον θάνατον. Διάκοι, ως αυτός και πολλοί καλλίτεροί του, είνε χιλιάδες, πέραν της Αλαμάνας”.

(Φωτογραφία στην οποία εικονίζεται ο γυμνασιάρχης Γεώργιος Κρέμος να μιλά από κτίριο της πόλης κατά τη διάρκεια εορτασμού της 25ης Μαρτίου)

Ακολούθως, ιδόντες αυτόν ακατάπειστον, διέταξαν να τον σουβλίσωσι και δώσαντες εις τον ίδιον την ξυλίνην σούβλαν, ην εν οργή βαδίζων ο Διάκος έφερεν επί του ώμου του, μέχρι του τότε κοπρώνος, εις το ανατολικόν άκρον της Λαμίας, κειμένου, όπου τώρα είνε τα κρεωπωλεία, εσούβλισαν και ανεστήλωσαν, περί την 2 ώραν μ.μ. της επιούσης, της συλλήψεώς του ημέρας επί του τότε -ως είρηται- κοπρώνος στρέψαντες αυτόν προς πλείονα τιμωρίαν, να βλέπη προς δυσμάς, ώστε ο προς την δύσιν βαίνων ήλιος, προσέβαλεν αυτόν κατά πρόσωπον. Ο δε σκόλοψ, εξήλθεν εις το άνωθεν μέρος της δεξιάς ωμοπλάτης του.

Περί δε τον Διάκον, ετοποθέτησαν και τας κεφαλάς, των εν τη ιδία μάχη φονευθέντων Ελλήνων, περί τας 80, εν αις ήσαν η γηραιά κεφαλή του Αμφίσσης Ησαΐου, του αδελφού αυτού Παπαϊωάννου, η του αδελφού του Διάκου, Δημητρίου, η του Μπακογιάννη, Καλύβα, Αναγνώστου Καλπούζου, η του Γιαννάκη Παπαχαντζή, εκ Δαμάστας, γυναικαδέλφου του Σπύρου Τράκα, ον αιχμαλωτίσαντες, εφόνευσαν καθ’ οδόν. Προς εμπαιγμόν δε, επί του μετώπου εκάστης κεφαλής, καθήλωσαν χάρτην, μετά της επιγραφής «καπετάνος»˙ πάσας δε τας κεφαλάς, ενώπιον του Διάκου εξέδειραν.

Ο δε Διάκος εκ του σκόλοπος, τους μεν Τούρκους και την θρησκείαν αυτών ύβριζε, τους δε Χριστιανούς επετίμα, διότι ουδείς είχε το θάρρος να τον φονεύση, δι’ όπλου, όπως απαλλαγή εκ των βασάνων. Εζήτει δε πάντοτε ύδωρ, επί τέλους περί την εσπέραν, της αυτής ημέρας, Χριστιανός τις, Βούλγαρος το γένος, ιπποκόμος, έχων έτοιμον τον ίππον, του κυρίου του, ον την νύκτα έβοσκεν εις τα λιβάδια, σταθείς εις το μεσημβρινόν άκρον της προς άρκτον, της νυν, του Διάκου ονομαζομένης, κειμένης πλατείας, εν η τελείται η εβδομαδιαία αγορά, 60 περίπου βήματα μακράν, επυροβόλησεν αυτόν, και, αμέσως ιππεύσας, εξέφυγε τους φυλάσσοντας Τούρκους, οίτινες επυροβόλησαν μεν τον Βούλγαρον, αλλ’ απέτυχον.

Αλλ’ ει και η σφαίρα διήλθε διά της δεξιάς και αριστεράς ωμοπλάτης, ουχ ήττον ο Διάκος έτι επέζη και οδυρόμενος, εκραύγαζε «Μία στάλα νερό, … νερό …», αλλ’ ουδείς ετόλμα. Περί δε το μεσονύκτιον, ο πλησίον εκεί, το αρτοπωλείον του έχων, Παναγιώτης Ψωμάς εκ Λαμίας, πόρρωθεν, εκ του παραθύρου, δι’ αγγείου ανηρτημένου, εκ μακράς ράβδου, έδωκεν αυτώ, ύδωρ, και, αμέσως εξέπνευσεν ο ήρως.…».

(Η γέφυρα της Αλαμάνας και το χάνι)

Ο Σωτήρης Πατατζής στον Ταχυδρόμο

Σύμφωνα τώρα με το άρθρο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Σωτήρη Πατατζή που δημοσιεύθηκε στον «Ταχυδρόμο» της 22ας Μαρτίου 1958 οι Τούρκοι «έριξαν το μελλοθάνατο πάνω σ’ ένα σαμάρι μπρούμυτα και δεμένον χειροπόδαρα.

Πέρασαν τη σούβλα στο γλουτό, και την ωμοπλάτη κάτω από το δέρμα μόνο, όσο χρειαζότανε για να στέκεται το κορμί πάνω στον πάσσαλο. Ύστερα, τον σήκωσαν όρθιο και έμπηξαν τη σούβλα στο χώμα κατά τρόπο που τα πόδια του παλουκωμένου να αγγίζουν στο έδαφος. Τριγύρω του σκόρπισαν ογδόντα κομμένα κεφάλια μαχητών που έπεσαν στην Αλαμάνα και μαζί μ’ αυτά το κεφάλι του αδερφού του Κώστα. Φυσικά, ο Διάκος ήτανε ζωντανός ακόμα». Ο Αθανάσιος Διάκος «έσβησε» καρφωμένος στην σούβλα, ύστερα από δέκα ώρες αφόρητων πόνων και δίψας.

«Ο όχλος περνούσε από μπροστά του φτύνοντάς το. Μερικοί παλληκαράδες Τούρκοι άδειαζαν τις μπιστόλες του στο άψυχο κουφάρι, ίσως γιατί φοβούνταν μήπως κάνει τον πεθαμένο, ίσως γιατί πίστευαμ ότι μπορεί ν’ αναστηθεί. (…) Τελικά τράβηξαν το πτώμα και το έριξαν στο ρέμα.

Ο Διάκος αντιμετώπισε το μαρτυρικό του θάνατο με περίσσιο θάρρος, υπέστη φρικτά βασανιστήρια, ενώ μόνο ένα παράπονο βγήκε απ' τα χείλη του, προβλέποντας την ήδη επερχόμενη ανάσταση του Ελληνισμού: «Για δες καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει, τώρα που ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζει η γης χορτάρι».

(Ασημένια επιχρυσωμένη παλάσκα με σφυρήλατη απεικόνιση της σύλληψης του Διάκου)

Ο Φίλος Αλεξίου
Ένα πρόσωπο που συμμετείχε άθελά του στον μαρτυρικό θάνατο του Αθανάσιου Διάκου και για τον οποίο υπάρχει μόνο μία αναφορά δύο αράδων στο διαδίκτυο, ήταν ο λεπτοξυλουργός Φίλος Αλεξίου από τη Λαμία.

Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Δομή ο Φίλος Αλεξίου γεννήθηκε το 1788 και έμεινε στην ιστορία επειδή ήταν αυτός που εξαναγκάστηκε από τους Οθωμανούς να κατασκευάσει τη σούβλα με την οποία θανατώθηκε ο Αθανάσιος Διάκος. Η τοπική εφημερίδα της Λαμίας "Φωνή του Λαού" σε άρθρο της στις 10 Απριλίου 1882, έγραφε:

"Απεβίωσεν άρτι εν Λαμία και εις ηλικίαν 94 ετών ο λεπτουργός Φίλος Αλεξίου ον οι κατά το 1821 εν Λαμία κρατούντες Οθωμανοί βία και ραβδισμοίς ηγγάρευσαν, ίνα λεπτύνει και προπαρασκευάσει τον πάλον δι' ον ο ήρως Αθανάσιος Διάκος ανεσκολοπίσθη. Ο δυστυχής γέρων επί ήμισυ και πλέον έκτοτε αιώνα ζήσας, ουκ επαύετο ευχόμενος τω πανοικτίρμονι Θεώ ίνα συγχωρήσει αυτό το ακούσιον εκείνον αμάρτημα".

Η Λαμία «χρεωστεί ν’ αποδώσει σέβας βαθύτατον»
Όπως αναφέραμε το Δημοτικό Συμβούλιο Λαμιέων είχε από το 1843, ήδη, αναγνωρίσει ότι «χρεωστεί ν’ αποδώσει σέβας βαθύτατον» στον Διάκο και είχε λάβει την απόφαση ανακομιδής που μνημονεύσαμε. Στην ίδια συνεδρίαση το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε ακόμα «την ανέγερσιν μνημείου, ενώ θέλουν εναποτεθή τα ιερά λείψανα του ήρωος Αθανασίου Διάκου. Δραχ. (Σ.Σ. Δραχμές) 650 εκ. του αποθεματικού κεφαλαίου του προϋπολογισμού ε,ε δια να δαπανηθώσιν αι μεν 150 εις την τελετήν της ανακομιδής των λειψάνων του μακαριστού Αθανασίου Διάκου, αι δε πεντακόσιαι εις την ανέγερσιν του μνημείου».

(Φώτη Κόντογλου, "Αθανάσιος Διάκος)

Δυστυχώς χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες έως ότου περιφραχθεί και καθαριστεί ο χώρος καθώς και να στηθεί η γύψινη προτομή με αποτέλεσμα να μην γίνει η ανακομιδή που είχε αποφασίσει το Δημοτικό Συμβούλιο, σύμφωνα με πληροφορία που επικαλείται ο Τάκης Λάππας.

(Κωστή Δεσύλλα, «Ο Αθανάσιος Διάκος», περ. 1870, λάδι σε μουσαμά)

Ανάλογο ήταν το «μαρτύριο» και με τον ανδριάντα του ήρωα που είχε αποφασίσει μεταγενέστερο Δημοτικό Συμβούλιο να αναγείρει στην πλατεία Διάκου και χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες για να γίνουν τα αποκαλυπτήριά του.

Το κράτος, μέσω της επιτροπής εκδουλεύσεων, αναγνώρισε τον ήρωα της Αλαμάνας ως ανώτατο αξιωματικό πρώτης τάξης και επεδίκασε μηνιαία σύνταξη στην αδερφή του έως τον θάνατό της, το 1873. Το 1886 έγινε το πρώτο μνημόσυνό του και με πρόταση του Ταγματάρχη Ρούβαλη και ενέργειες του Δημάρχου Λαμιέων Αριστείδη Σκληβανιώτου, κατασκευάστηκε στον πεζόδρομο της οδού Καλύβα-Μπακογιάννη (τα δύο πρωτοπαλίκαρα του Διάκου), το κενοτάφιο αυτό σε ανάμνηση της τραγικής θυσίας του Αθανάσιου Διάκου.

(Θεόφιλου "Αθανάσιος Διάκος")

Δυστυχώς, δεν υπάρχει κάποια γραπτή μαρτυρία που να μας πληροφορεί σχετικά με το γλύπτη που να δημιούργησε κάποιο από τα γλυπτά που βρίσκονται μέσα στο κενοτάφιο ή εάν υπήρξαν περισσότεροι από ένας γλύπτες. Η μόνη γραπτή μαρτυρία που έχουμε είναι πως την γύψινη προτομή του ήρωα της Αλαμάνας έστειλε το 1888 ο Μιχαήλ Κατσίμπαλης προς τον τότε δήμαρχο Αριστείδη Σκληβανιώτη. Ο Μιχαήλ Κατσίμπαλης γεννήθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, περίπου το 1840, στην Αθήνα και άφησε πίσω του πολύ σημαντικό έργο, καθώς βάφτισε πάνω από 950 παιδιά, πάντρεψε πάνω από 280 ζευγάρια και προίκισε πολλά άπορα κορίτσια.

(Πίνακας όπου εικονίζεται ο Ομέρ Βρυώνης)

Ομέρ Βρυώνης
Ο Ομέρ Βρυώνης, κατά τη wikipedia, ήταν Αλβανός (Τόσκης) στρατιωτικός και αξιωματούχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από το χωριό Βριόνι (Vrion) κοντά στο Μπεράτι. Μεγάλωσε στην Αυλή του Αλή Πασά στα Ιωάννινα και γρήγορα απέκτησε φήμη ικανού στρατιωτικού και πλούτη. Επιστρέφοντας στα Ιωάννινα, χρησιμοποιήθηκε από τον Αλή Πασά στους αγώνες του τελευταίου εναντίον των άλλων πασάδων και του σουλτάνου.

Προβλέποντας την ήττα του Αλή, το Σεπτέμβριο του 1820 τον πρόδωσε, προσχωρώντας στο σουλτανικό στρατόπεδο και ανταμείφθηκε με τη διοίκηση του σαντζακίου του Αυλώνα τον Ιανουάριο του 1821. Μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821, πήρε εντολή να κατεβεί στην ανατολική Ελλάδα, να καταπνίξει την επανάσταση της περιοχής και να συνεχίσει προς την Πελοπόννησο.

(Η πιστόλα του Διάκου)

Κιοσσέ Μεχμέτ πασάς
Ο Κιοσσέ Μεχμέτ πασάς, ήταν κεχαγιάς του Χουρσίτ, διοικητής των τουρκικών δυνάμεων. Στη μάχη της Αλαμάνας έλαβε μέρος ως επικεφαλής 8.000 ανδρών και επίλεκτων τουρκαλβανών, υπό τον Ομέρ Βρυώνη, ιππέων από τη Θεσσαλία και Σαρακιούλιδων της Μακεδονίας, με επικεφαλής τους Χασάν Τομαρίτσα, Μεχμέτ Τσαπάρη, Τελεχά Μπέη Φεζο, συγγενή του Αλή Πασά κ.ά.

Χαλίλ Μπέης
Ο ισχυρός γαιοκτήμων Χαλίλ Μπέης γιος του Χασάν αγά Καπουτσίμπαση και γαμπρός του Βελή Πασά ήταν, σύμφωνα με το amfictyon.blogspot.com, διοικητής στο βοεβοδιλίκι του Ζητουνίου από το 1810 ακόμα, όταν πέρασε από την πόλη μας ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ.

Ο Χαλίλ Μπέης κατείχε τεράστιες εκτάσεις στον κάμπο τού Σπερχειού, κυρίως ρυζοχώραφα, αλλά και κτίσματα, αγροικίες, αποθήκες, μύλους που εκποιήθηκαν αργότερα από τη χήρα του και τον γιο του, Τεφήκ

(Ο Γαλαξιδιώτης οπλαρχηγός Γιάννης Μητρόπουλος)

Ενδεικτικά, αναφέρεται πως, από τα 49 χωριά του Ζητουνίου, τα 13 ήταν τσιφλίκια του, ενώ το Σαράι του βρισκόταν μεταξύ των σημερινών οδών Τσιριμώκου, Ευαγγελιστρίας, Μανωλίδου και Βαλαωρίτου. Ο Χαλίλ Μπέης σκοτώθηκε στην μάχη που έγινε στο Χάνι της Γραβιάς από τον Γαλαξιδιώτη οπλαρχηγό Γιάννη Μητρόπουλο που τον αναγνώρισε και τον πυροβόλησε. Σύμφωνα μάλιστα με τον Τάκη Λάππα, όταν ο Μητρόπουλος είδε τον Χαλίλ Μπέη τον πυροβόλησε και τον σκότωσε γιατί είχε συλλάβει τον Αθανάσιο Διάκο στην Αλαμάνα. Ο Ανδρούτσος τον συνεχάρη για την πράξη του λέγοντας: «Να μας ζήσεις Μητρόπουλε. Τέτοιο ξεπλέρωμα μήτε ο σχωρεμένος ο Διάκος δεν θα το καρτέραγε»....

(Αλέξανδρου Φιλαδελφέως, Η καταδίκη του Διάκου)

Κενοτάφιο Αθανάσιου Διάκου
Ο χώρος του μνημείου έτσι όπως έχει διαμορφωθεί σήμερα είναι, κατά το digitalglyptotheque.gr, πάρα πολύ εντυπωσιακός καθώς ό,τι περιέχει μέσα είναι εναρμονισμένο μεταξύ του. Το μνημείο είναι περιφραγμένο με κάγκελα και μία μεγάλη πόρτα που στηρίζεται σε δύο μαρμάρινες κολώνες που πάνω σε αυτές υπάρχουν δύο μαρμάρινες λυχνίες και δύο γλάστρες.

Η πόρτα είναι σιδερένια και στο κάτω μέρος της είναι σκαλισμένη η πανοπλία του ήρωα, δηλαδή ένα καρυοφύλλι, μια πάλα και άλλα όπλα. Στο κέντρο του κενοταφίου βρίσκεται ο πέτρινος βραχώδης τάφος του ήρωα που είναι κενός. Λέγεται, ότι ο τελευταίος βράχος που είναι στην κορυφή, είναι παρμένος από το σημείο όπου πολιορκήθηκε και συνελήφθη ο Αθανάσιος Διάκος.Στο πίσω και πάνω μέρος του μνημείου είναι τοποθετημένη η προτομή του Αθανασίου Διάκου που είναι κατασκευασμένη από γύψο, ενώ όλο το υπόλοιπο μνημείο γύρω γύρω είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο. Οι διαστάσεις του μνημείου είναι δέκα επί δέκα μέτρα και μέσα στο μνημείο έχουν δεντροφυτευτεί δύο ψηλά δέντρα.

Στην κορυφή του βραχώδη λοφίσκου βρίσκεται τοποθετημένος ένας μεγάλος σταυρός που είναι φτιαγμένος από μάρμαρο και έχει σκαλισμένο πάνω του ένα στεφάνι ολόγυρά του. Στο κάτω μέρος του λοφίσκου είναι τοποθετημένες και σκαλισμένες δύο μαρμάρινες πλάκες.

Στην επιγραφή, στην μια πλάκα, αναγράφεται: «ΟΥΤΟΣ Ο ΤΟΠΟΣ ΕΝΘΑ ΤΗ 23 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1821 ΥΠΟ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΑΝΑΣΚΟΛΟΠΙΣΘΕΙΣ ΕΜΑΡΤΥΡΗΣΕΝ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ».
Θα ολοκληρώσουμε το σημερινό μας αφιέρωμα στο θάνατο του ήρωα Θανάση Διάκου με τους στίχους που έγραψε ο ποιητής Κωστής Παλαμάς και αναγράφονται σε επιγραφή στον κενό αυτόν τάφο, στο κενοτάφιο στην οδό Καλύβα Μπακογιάννη της πόλης μας:
«Καί των ηρώων καύχημα στήν δόξα του Κυρίου Θανάση Διάκο σ΄ έφερεν ο δαρμός του μαρτυρίου, καί ενώ σού σπάραζε κακή φωτιά τό τίμιο σώμα τραγούδι αγγελικό φιλί σου μύρωνε τό στόμα».

Πηγές, ενδεικτική βιβλιογραφία: Φθιωτικά Χρονικά (1987), Φθιωτικά Χρονικά (2017) , "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", Εκδοτική Αθηνών, Τάκης Λάππας, «Θανάσης Διάκος», Νίκος Γιαννόπουλος: "1821: Οι Μάχες των Ελλήνων για την Ελευθερία", εκδόσεις HISTORICAL QUEST, Σαράντος Καργάκος, "Η Ελληνική επανάσταση του 1821", Γουσταύος Φρειδερίκος Χέρτσβεργκ, "Ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως", εκδόσεις Κύπειρος, protothema.gr, in.gr, mixanitouxronou.gr, fthiotikos-tymfristos.blogspot.com